Transkrypt przewodnika kajakowego „Kajakiem po Bugu”
1 KAJAKIEM PO BUGU przewodnik turystyczny
2 Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego Lublin, ul. Spokojna 4 tel.: fax: Tekst: Józef Tworek Korekta tekstu: Adam Niedbał Rysunki i mapy: Józef Tworek Koordynacja projektu Dyrektor Departamentu Promocji i Turystyki: Piotr Franaszek Koordynacja wydawnicza: Joanna Opiela – Basińska Fotografi e: Olgierd Bielak, Daniel Dadun, Marcin Dąbrowski, Lesław Flaga, Jacek Fuchs, Stanisław Gębski, Marta Gołębiowska, Agnieszka Jaroszyńska, Grzegorz Jaworski, Marzena Kalinowska, Krzysztof Kowalczyk, Andrzej Koziara, Kamila Lis, Kalina Łapińska (archiwum Zespołu Lubelskich Parków Krajobrazowych), Andrzej Łazeba, Marek Pomietło, Leon Sapko, Rafał Siek, Monika Tarajko, Stanisław Turski, Józef Tworek, Maciek Zbarachewicz, Michał Zieliński, Tadeusz Żaczek oraz archiwa: Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, PTTK Włodawa, UKS KIKO Zamość, ISBN EGZEMPLARZ BEZPŁATNY WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE Wydawnictwo współfi nansowane ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata Koncepcja grafi czna: Krzysztof Hosaja (Amistad Sp. z o.o.) Skład i druk: Drukarnia Comernet
3 Kajakiem po Bugu Józef Tworek KAJAKIEM PO BUGU Wydanie drugie zaktualizowane przewodnik turystyczny
4 2
5 Kajakiem po Bugu Spis treści Wprowadzenie Charakterystyka rzeki i szlaku Kilometraż szlaku Na wodach granicznych Mapy szlaku Historia, zabytki, przyroda Polskie dopływy Bugu granicznego Bezpieczeństwo na spływach Informacje praktyczne Literatura Indeks Wprowadzenie Przewodnik po granicznym odcinku Bugu i jego polskich dopływach jest konsekwentną kontynuacją wieloletnich zainteresowań autora aktywną turystyką oraz fascynacji pięknem rzeki. Zawarte w przewodniku informacje i wnioski powstały przede wszystkim w oparciu o osobiście zebrane materiały w terenie, ale także w dużym stopniu dzięki pomocy wielu ludzi z grona: organizatorów spływów, samorządów, funkcjonariuszy Straży Granicznej oraz pasjonatów i krajoznawców zakochanych w tej części naszego kraju. Odkrywanie egzotycznego wschodu Polski staje się udziałem coraz większej liczby pasjonatów kajaków i miłośników obcowania ze specyficzną atmosferą nadbużańskich i poleskich i podlaskich klimatów, kontaktem z dziewiczą przyrodą i życzliwymi ludźmi. Przewodnik ma zarówno zachęcić do odkrywania tej niezwykłej części Polski, jak i ułatwić jej zwiedzanie oraz korzystanie z możliwości, które oferuje, w tym przede wszystkim wędrówkę tą wielką zieloną rzeką. Ostatnie lata przyniosły ogromny postęp w rozwoju turystyki na przygranicznych obszarach Lubelszczyzny, co niewątpliwie wiąże się z dostrzeganiem wybitnych walorów przyrodniczo-krajobrazowych tego terenu, a także z coraz efektywniejszym procesem turystycznego zagospodarowania oraz tworzenia zróżnicowanych ofert. Przewodnik adresowany jest do wszystkich miłośników turystyki kajakowej i zawiera niezbędne informacje oraz może być podstawą planowania pobytu na Bugu i jego dopływach zarówno dla klubów kajakowych, doświadczonych grup towarzysko-rodzinnych, jak i dla nowicjuszy, którzy mogą korzystać z oferty działających na tym terenie organizatorów spływów. Ponieważ na tym świecie nic nie jest doskonałe, w przypadku zauważenia błędów oraz chęci podzielenia się uwagami lub sugestiami, autor prosi czytelników o przekazywanie ich na adres wydawnictwa. Zapraszamy do lektury, a przede wszystkim do pływania kajakiem po Bugu i jego dopływach. 3
6 Oda do rzeki Bugu Napisana po łacinie przez ks. Macieja Kazimierza Sarbiewskiego w przekładzie polskim Władysława Syrokomli Nie nęci mej pieśni Salmacys zdradziecki, Ni źródło święcone Wenerze: Żaden zdrój łaciński lub grecki Dziś ze mnie ofiary nie bierze. Przebaczcie Paktolu i Cydnu zatoki Że dla was strun moich nie trącę, I ty, ojcze Tybrze głęboki, Nie czekaj na pieśni gorące. Ja będę opiewał Bug wrzący i skory, Co Wisków od skwaru zasłania, Co dżdżyste, jesienne wapory Wyziewa lub nazad pochłania. O Bugu! O czysty wód świętych krysztale! Jakaż mi Pierys pozwoli Bym konchą czerpnąwszy twą falę, Ugasił pragnienie do woli? Okolice Sugrów, O Bugu! Którego głębiny nie zmierza Ni wiosło, ni śmiały bród ludzi, Ni trzoda bliskiego pasterza Swawolnem pływaniem się brudzi! Nie pali twej wody od wierzchu do głębi Spiekota w południa zacisze; Mróz ciebie nie ściska, nie ziębi Lecz wietrzyk ciepławy kołysze. Gdy przecie na wiosnę szeroko rozlany Wypłyniesz na środek zagonów, I łąki wiskowskie i łany Użyźniasz do kwiatów i plonów, Jak miło się wsłuchać w twój szelest i gwary! O rzeki najczystsze, najzdrowsze! O Bugu i Narwi! Do pary! I w parze opłyńcie Mazowsze. Gdy wieszczbom Febowym dać wiarę się godzi, Zawierzcie, zawierzcie potomni! 4
7 Kajakiem po Bugu Spływ kajakowy rzeką Bug, fot. arch. UMWL Wkrótce się poeta narodzi Co naszą piosenkę przypomni. On wodom ojczystym wywiąże się z długu I odda należny dank cześci, On i was, o Narwi i Bugu! Na lirze głośniejszej obwieści Wśród mieszkańców nadbużańskich miejscowości (również w repertuarze ludowych zespołów śpiewaczych) niezwykłą popularnością cieszy się napisany przez inż. Stanisława Dzierżanowskiego liryczny utwór pt. Samotny stoję nad Bugiem. Autor, pochodzący z Warszawy inżynier budownictwa, był zatrudniony przed wybuchem II wojny światowej przy budowie lotniska w Małaszewiczach i zamieszkał z żoną Emilią w Terespolu. We wrześniu 1939 roku żona ewakuowała się do Brześcia, inżynier natomiast po kampanii wrześniowej wrócił do Terespola. Rozdzieliła ich granica na Bugu. Szwajcaria Podlaska, fot. S. Gębski 5
8 Nad rzeką Bug, fot. T. Żaczek Samotny stoję nad Bugiem Stanisław Dierżanowski Samotny stoję nad Bugiem I patrzę na drugi brzeg. Wiatr wieje chłodnym cugiem I w oczy sypie mi śnieg. Jak smutno stać nad tą rzeką Co rozdzieliła kraj nasz. Chociaż Ty tak niedaleko, Do Ciebie nie puszcza straż. Samotny stoję nad Bugiem I patrzę na drugi brzeg, Tam została moja ojczyzna I mój kochany Brześć. Z rozpaczą patrzę na rzekę I serce ściska mi żal. Jak ciężko przeżyć rozłąkę, Kiedy zostanie ból. Raz tylko w życiu kochałem, Raz tylko mówiłaś mi, Że zostaniemy razem Do końca naszych dni. Dziś stoję samotnie nad Bugiem Tu ja, a tam Ty. Wiatr wieje zimnym śniegiem A w oczach kręcą się łzy. Tak smutno jest nad rzeką Co rozdzieliła kraj nasz. Stoję samotnie nad Bugiem Bo nie przepuszcza nas straż. 6
9 Charakterystyka rzeki i szlaku Rozdział 1
10 Malowniczy przełom Bugu pod Królewskim Kątem, fot. J. Tworek Bug to jedna z najpiękniejszych i najdzikszych rzek europejskich, dzisiaj niestety nieco już zapomniana. Niegdyś, jak podaje Jan Długosz, piąta pod względem wielkości w ówczesnej Rzeczypospolitej po Wiśle, Odrze, Warcie i Dniestrze. Pod względem gospodarczym, będąc w całości (podobnie jak Wisła) w granicach Polski, miała wówczas duże znaczenie. Rozwój nowoczesnego transportu w XIX w. osłabił rolę rzek jako tanich dróg przemieszczania towarów handlowych, ale jeszcze nie spowodował ich całkowitego wyeliminowania. W dobie II Rzeczypospolitej rzeka Bug była spławna od Buska, a żeglowna od ujścia Raty. Z zaskoczeniem i niedowierzaniem przyjmuje się informacje, że w początkach II RP kursowały statki z pasażerami na trasie Dorohusk Włodawa Brześć. Była to Bug Flotylla powstała w XIX w. w Dorohusku. Jej kres przyniosła dopiero II wojna światowa. Od niepamiętnych czasów Bug dostarczał pożywienia w postaci ryb, poruszał mechanizmy licznych młynów położonych wzdłuż jego biegu. Rzeką spławiano tratwy z drewnem, w tym słynne sosny matczańskie na budowę masztów okrętowych. Kursowały nią aż do Gdańska statki zwane szkutami, pod dowództwem doświadczonych szyprów, głównie z ładunkiem zboża, miodu i innych płodów Podola i Wołynia. W drodze powrotnej przywożono wyroby tkackie, towary kolonialne, wyroby rzemiosła i zbytku. O znaczeniu rzeki Bug jako drogi żeglownej świadczy uchwała Sejmu z 1548 r., która stanowiła: Bug, począwszy od Sokala, nie może być nigdzie żadnymi groblami hamowany pod karą 200 marek srebrem. Uchwała sejmowa wyznaczała termin wyburzenia istniejących tam. Wyjątkiem była tama w Kryłowie służąca do zabezpieczenia zamku, którego właściciel, Mikołaj Ostroróg, musiał zapewnić żeglowność rzeki. Wzdłuż Bugu kwitł handel, rozwijały się miasta i miasteczka, budowano spichlerze i magazyny, powstawały przystanie i porty rzeczne, takie jak np. w Horodle, Dubience, Dorohusku, Uhrusku, Orchówku, Włodawie, Kuzawce, Sławatyczach, Kodniu, Brześciu i wielu, wielu innych aż do ujścia. 8
11 Charakterystyka rzeki i szlaku Od zarania dziejów przyjmowano, iż Bug uchodzi do Wisły (550,5 km Wisły). Jeszcze w 1961 r. Informator Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej podaje, iż pod Serockiem do Bugu uchodzi rzeka Narew, a na koniec w odległości 1 km poniżej Twierdzy Modlin Bug uchodzi do Wisły. Od 1962 r. Bug w swoim 772 kilometrze łączy się z Narwią, wpływając do Zalewu Zegrzyńskiego. Odcinek rzeki między Zalewem Zegrzyńskim a Wisłą określany jest najczęściej jako Bugo-Narew. Bugiem można dopłynąć nie tylko do Morza Bałtyckiego, ale też do Morza Czarnego – poprzez Muchawiec i Kanał Królewski, rzekę Pinę i Prypeć, która uchodzi do Zbiornika Kijowskiego na Dnieprze, i dalej Dnieprem do jego ujścia poniżej miasta Chersoń na zachód od Półwyspu Krymskiego. Bug wypływa na wysokości 311 m n.p.m. na północnym skraju krawędzi Podola, na wschód od Lwowa, w paśmie Woroniaków. Współcześnie przyjmuje się na Ukrainie, że źródła Bugu znajdują się we wsi Werchobuż, w miejscu, gdzie w dnie niewielkiej sadzawki, znajduje się silnie bijące wywierzysko, skąd wypływa dość duży, wartki strumień. Zarówno wywierzysko, jak i początek stru- Źródła Bugu na Ukrainie, fot. L. Flaga mienia posiadają kamienną obudowę i oznakowanie jako początek rzeki Bug. Ciekawostką jest również fakt otoczenia tego miejsca kultem religijnym. Przewodnik kajakowy z 1932 r. (A. Heinrich) podaje natomiast, iż rzeka Bug powstaje z połączenia koło Kołtowa strumieni Bużka Opackiego i Bużka Krychowskiego. Z kolei współczesne, ukraińskie mapy topograficzne podają, iż początek rzeki Bug znajduje się na stoku zalesionego wzgórza w kierunku północno-zachodnim od wsi Opaki (Bużek Opacki). Pod Kołtowem i Werchobużem znajduje się rozległa, bagnista kotlina otoczona wzgórzami. Kotlina ta została wyraźnie przekształcona pracami melioracyjnymi, które spowodowały zmiany przebiegu strumienia Bużek Krychowski. W dolinie, wokół której położone są wsie: Werchobuż, Opaki, Krychów i Kołtów, zbierają się wody z licznych niewielkich strumieni i przed Rudą Kołtowską płynie już na zachód Bug. Początkowo płynie wąską doliną, rozdzielającą pasma Woroniaków, by pod Białym Kamieniem opuścić Wyżynę Podolską i wpłynąć na równinę Małego Polesia. Odcinek Bugu znajdujący się w całości na terytorium Ukrainy, od źródeł do miejscowości Pieseczno (Piaseczno), liczy 185 km. Od miejscowości Gołębie (znaku granicznego nr 820) do ujścia Kanału Mościckiego stanowi granicę między Polską a Ukrainą, a dalej do 9
12 Niemirowa (z wyłączeniem niespełna 2 km w rejonie Terespol- -Brześć) stanowi granicę między Polską a Białorusią. Odcinek graniczny według ogólnie dostępnych informacji geograficznych i encyklopedycznych liczy 363 km. Ostatni odcinek dolnego biegu rzeki, o długości 224 km (od Niemirowa), znajduje się w całości na terytorium Polski. Geograficznie Bug łączy się z Narwią i uchodzi do Zalewu Zegrzyńskiego po przepłynięciu 772 km. Bug stanowi część zlewni Morza Bałtyckiego. Powierzchnia dorzecza Bugu wynosi km 2, z tego w Polsce km 2. Średni przepływ w dolnym biegu wynosi 158 m 3 /s. Bug zbiera wody z kilku krain geograficznych. W biegu górnym odwadnia część Wyżyny Wołyńskiej i Małego Polesia wraz z przylegającymi strefami Podola i Ujście Huczwy do Bugu w Gródku. Fot. J. Fuchs Roztocza. W tej części Bug zasilają głównie lewe dopływy: Pełtew, Rata, Sołokija, Warężanka, Huczwa. Grzęda Sokalska, Kotlina Hrubieszowska, Grzęda Horodelska, wchodzące w skład Wyżyny Wołyńskiej, są utworzone ze skał węglanowych (widoczne z rzeki na przełomie pod Ślipczami), które prawie w całości przykryte są lessami. Mursz, powstały w wyniku intensywnej gospodarki rolnej, spływa do Bugu nadając jego wodom charakterystyczne, jasnobrązowe zabarwienie. Od Horodła Bug wpływa w krainę Niżu Wschodniobałtycko-białoruskiego. Aż do ujścia Krzny to Polesie, a dokładniej Obniżenie Dubienki i Pagóry Chełmskie na Polesiu Wołyńskim oraz Polesie Zachodnie (na północ od Siedliszcza). Na tym terenie prawe dopływy to: Ługa, Topkij, Neretwa, a lewe: Wełnianka, Udal, Uherka, Włodawka, Hanna, Krzna. Dalej Bug, zasilany przez Muchawiec, wpływa na Niż Środkowoeuropejski. Rzeka przepływa tu przez Podlaski Przełom Bugu i Dolinę Dolnego Bugu. Część wschodnia, od ujścia Krzny do ujścia Nurca, tworzy charakterystyczny, malowniczy przełom o stromych zboczach wysokich na 30 m w okolicach Nepli i aż do 55 m w okolicach Mielnika. Na tym odcinku Podlaskiego Przełomu Bugu rzeka zasilana jest dopływami: Leśna, Pulwa, Silna, Nurzec (z prawej strony) oraz: Czyżówka, Myślna, Turna, Cetnia (z lewej). Na odcinku Doliny Dolnego Bugu to krajobraz zmieniających się przemiennie łęgowych teras zalewowych, prostych odcinków z licznymi wyspami, piaszczystych teras wydmowych. W tej części do Bugu wpadają z lewej: Buczynka, Kosówka, Ugoszcz, Liwiec a z prawej: Pukawka, Brok, Tuchełka. I wreszcie Bug łączy się z Narwią, topiąc swe wody w rozlewiskach Zalewu Zegrzyńskiego. 10
13 Charakterystyka rzeki i szlaku W dobie I i II Rzeczypospolitej rzeka Bug w całości znajdowała się na terytorium Polski. Od 1944 roku jest rzeką związaną z terytorium: Polski; Ukrainy (Zachidnyj Buh) i Białorusi (Buh) do 1992 r. w składzie ZSRR. Górny Bug w całości znajduje się w Ukrainie (185 km), w Obwodzie Lwowskim (rejony: Złoczów, Busk, Kamionka Buska, Sokal i miasto wydzielone Czerwonograd), a przed wpłynięciem na granicę polsko-ukraińską oddziela też Obwód Lwowski od Obwodu Wołyńskiego. Graniczny odcinek z Polską to po stronie ukraińskiej Obwód Wołyński i jego rejony: Iwanicze, Włodzimierz Wołyński, Luboml, Szack. Ważniejszymi miejscowościami położonymi nad Bugiem w Ukrainie są: Busk, Kamionka Buska, Dobrotwór, Czerwonograd (d. Krystynopol), Sokal, Uściług. Graniczny obszar Białorusi przylegający do Bugu to Obwód Brzeski, a najważniejszymi miejscowościami nad Bugiem w Białorusi są: Tomaszówka, Domaczewo, Stradecz, a przede wszystkim Brześć. Podana przez szereg publikacji geograficznych i encyklopedycznych długość granicznego odcinka Bugu, pokrywającego się prawie dokładnie z jego środkowym biegiem, wynosi 363 km, jednakże z wielu istotnych względów ten aspekt zagadnienia wymaga doprecyzowania. Długość 363 km szlaku żeglownego na tym odcinku potwierdza publikacja Informator dróg wodnych śródlądowych żeglownych Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej (Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 1961). Przedwojenny przewodnik Szlaki wodne Polski (A. Heinrich, 1932) Alegoria rzeki Bug dłuta Ludwika Kaufmanna z 1855 r., fot. J. Tworek podaje, iż odcinek Bugu między Gołębiem (zwanym wówczas Hołubiem) a Niemirowem wynosi 367 km. Najnowsze pomiary długości granicy na rzece Bug z Ukrainą i Białorusią, oparte na nowoczesnej technice satelitarnej, uwzględniono w opracowaniu Wydziału Prezydialnego Nadbużańskiego Oddziału Straży Granicznej Nadbużański Oddział Straży Granicznej im. 27 Wołyńskiej Dywizji Armii Krajowej. Publikacja ta podaje, że długość granicy rzecznej na Bugu, która jest równocześnie od r. granicą Unii Europejskiej, wynosi 399 km 80 m, z czego z Ukrainą 227 km 770 m, a z Białorusią 171 km 310 m. Różnica jest więc niebagatelna i wynosi prawie 40 km, wystarczająca na jeden przyzwoity etap spływu. Ten fakt bezwzględnie powinni brać pod uwagę organizatorzy spływów na granicznym Bugu. Tak zaskakująco duża różnica w ocenie długości rzeki wynika przede wszystkim z niedokładności wcześniejszych pomiarów w połączeniu z faktem, iż tak duża naturalna rzeka jak Bug ulega ciągłym zmianom i przekształceniom. Początko- 11
14 wo z ciekawości i dla potrzeb organizacji spływów, a następnie w związku z pracą nad przewodnikiem, autor dokonywał pomiarów z użyciem GPS i potwierdziły one jednoznacznie wielkości podane w publikacji Straży Granicznej. Szerokość koryta i głębokość rzeki jest zmienna w różnych odcinkach jej biegu i jest bardzo uzależniona od warunków pogodowych (ilości opadów), ale również od terminu i tempa opróżniania zbiorników w Dobrotworze i Skomorochach na Ukrainie. Średni roczny przepływ wody przy ujściu wynosi 158 m 3 /s. Maksymalna rozpiętość stanów wody dochodzi nawet do 5 m. Spadki na Bugu: w biegu źródłowym 3,00 promile w biegu górnym 0,55 promila w biegu środkowym 0,19 promila w biegu dolnym 0,10 promila Pomiary stanu wody na Bugu prowadzone są systematycznie i podawane przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej na stronie oraz na wodowskazach znajdujących się w Strzyżowie, Wyszkowie i najbardziej znanym we Włodawie. Ponadto pomiarów można dokonywać na istniejących wodowskazach w Kryłowie, Dorohusku, Krzyczewie i Frankopolu. Mosty są świetnymi punktami pozwalającymi odnaleźć się w terenie, fot. J. Tworek Z wymienionych obiektów pięć (Kryłów, Strzyżów, Dorohusk, Włodawa, Krzyczew) znajduje się na odcinku Bugu granicznego. Dla kajakarzy wodowskazy są nie tylko ciekawym elementem technicznych budowli na rzekach, ale przede wszystkim doskonałym punktem nawigacyjnym i źródłem wiedzy o warunkach panujących na szlaku. Pod względem administracyjnym, na terytorium Polski, rzeka Bug związana jest z trzema województwami: lubelskim, podlaskim i mazowieckim. Wschodnia, przygraniczna część województwa lubelskiego to powiaty: hrubieszowski (gm.: Dołhobyczów, Mircze, Hrubieszów, Horodło), chełmski (gm.: Dubienka, Dorohusk, Ruda- -Huta), włodawski (gm. Wola Uhruska, gm. i m. Włodawa, gm. Hanna), bialski (gm.: Sławatycze, Kodeń, Terespol, m. Terespol, gm. Rokitno, Janów Podlaski, Konstantynów). Południowa część woj. podlaskiego opiera się o Bug w powiatach: siemiatyckim (gm.: Mielnik, Siemiatycze, m. Drohiczyn, gm. Perlejewo) i wysokomazowieckim (gm. i m. Ciechanowiec). Na tym odcinku Bug stanowi naturalną granicę woj. podlaskiego z woj. mazowieckim i odtąd do ujścia płynie przez województwo mazowieckie. Bug, przepływając przez środkowo- -wschodnią część woj. mazowieckiego, opływa lub przepływa przez powiaty: łosicki (gm.: Sarnaki, Platerów), siedlecki (gm. Korczew), 12
15 Charakterystyka rzeki i szlaku sokołowski (gm.: Repki, Jabłonna Lacka, Sterdyń, Ceranów, Kosów Lacki), węgrowski (gm.: Sadowne, Łochów), wołomiński (gm.: Dabrówka, Radzymin), ostrowski (gm.: Nur, Zaręby Kościelne, Małkinia Górna, Brok), wyszkowski (gm. Brańszczyk, m. i gm. Wyszków, gm. Somianka) oraz legionowski (gm.: Serock, Nieporęt). Ważną sprawą dla organizatorów spływów środkowym granicznym odcinkiem Bugu jest fakt, że ochrona granicy na tej rzece podlega komendzie jednego – Nadbużańskiego Oddziału Straży Granicznej z siedzibą w Chełmie. Ze względu na uwarunkowania geopolityczne związane z przebiegiem wschodniej granicy Polski, ale także warunki geograficzne i przyrodnicze, rzekę Bug można podzielić na trzy, bardzo różniące się pod wieloma względami szlaki kajakowe: 1. Szlak Bugu w granicach RP: 224 km, z Niemirowa do ujścia. 2. Szlak Bugu granicznego: 400 km, Gołębie Niemirów [P] (Gnojno [L]. 3. Szlak Bugu ukraińskiego: 135 km, Busk Piaseczno. Większość dotychczasowych opracowań przewodnikowych określa szlak Bugiem jako łatwy i nieuciążliwy. Z doświadczeń uprawiania turystyki kajakowej na tej rzece, a przede wszystkim na odcinku granicznym, należy jednak zalecać pewną ostrożność do tak jednoznacznej kwalifikacji. Wynika to z kilku powodów: Bug jest jedną z niewielu nieregulowanych tak dużych rzek europejskich, silnie meandrującą, o zmiennej szerokości i głębokości, a tym samym o zmiennym nurcie; na odcinku Gołębie Dorohusk mogą okresowo występować tak zwane przerwańce i zatory na całej szerokości rzeki; w nurcie, szczególnie w pobliżu brzegów występują konary lub całe zwalone do rzeki drzewa, które znalazły się w niej w wyniku podmywania brzegów lub w efekcie pracy bobrów, stanowiąc niebezpieczną pułapkę; przy niższym stanie wody liczne są zwary informujące przede wszystkim o zalegających pod powierzchnią zatopionych drzewach i konarach oraz pozostałości starych grobli i mostów; długie odcinki szlaku posiadają niedostępne lub bardzo trudno dostępne brzegi z powodu wysokości lub zakrzaczenia, a i te wydawałoby się łatwe do wysiadania, są często nieprzyjemnie błotniste i grząskie; na Bugu musimy się liczyć z bardzo szybkimi i znaczącymi zmianami stanu wody (wyjątkowo nawet do 5 m) w wyniku intensywnym opadów, wiosennych roztopów bądź opróżniania zbiorników w Dobrotworze i Skomorochach na Ukrainie bez uprzedzania odpowiednich władz polskich; dla kajakarzy, niekoniecznie nowicjuszy, którzy po raz pierwszy znaleźli się na szlaku granicznego Bugu, dużą trudność sprawia planowanie długości etapów i nawigacja, gdyż wszystkie dotychczasowe publikacje przewodnikowe nie są wiarygodne w określaniu odległości, a rozbieżność między stanem faktycznym km 13
16 granicy, a publikacjami km wynosi aż 36 km. Ponadto publikowane dotychczas mapy w skali 1: nie uwzględniają przenumerowania słupów granicznych. Wszystko to, w połączeniu z niewielką ilością stałych punktów orientacyjnych w postaci mostów i charakterystycznych budowli (na prawym brzegu prawie wcale) oraz sporadycznym kontaktem w ludnością (wędkarze), podnosi trudność w pokonywaniu szlaku; ostatnim, ale wcale nie marginalnym, utrudnieniem dla kajakarzy jest graniczny charakter rzeki i wynikające z tego ograniczenia, jak chociażby obowiązek trzymania się na lewo od środka rzeki (gdy tymczasem np. nurt przechodzi pod prawy brzeg), wybór właściwej drogi przy wyspach, ograniczenia czasowe (zakaz pływania na pół godziny przed zachodem słońca), zakaz przebywania na lądzie w rejonie mostów (przejść granicznych) i inne. Stosując pewną asekurację możemy zatem przyjąć, że podstawowe kryteria szlaku kajakowego na odcinku granicznym są następujące: Do mostu drogowego w Dorohusku: Trudność ZW B: szlak nieco trudny, prąd słaby, sporadyczne przeszkody i zjawiska lekko podwyższające trudność. Wskazana obecność na spływie osoby posiadającej doświadczenie. Uciążliwość U 2: szlak nieco uciążliwy, przeszkody łatwe do ominięcia. Od mostu drogowego w Dorohusku do Niemirowa: Trudność ZW A: szlak łatwy, dostępny dla wszystkich. Wskazane by opiekun (pilot) posiadał doświadczenie. Uciążliwość U 1: szlak nieuciążliwy, brak przeszkód i przenosek. Malowniczość: (***) szlak bardzo malowniczy na całej długości. Szerokość rzeki: na odcinku Gołębie Dorohusk: m, na odcinku Dorohusk Niemirów: m. Długość szlaku: 400 km (w praktyce minus przewóz w rejonie Terespola). Parametry stanu wody we Włodawie: strefa stanów niskich: do 128 cm, strefa stanów średnich: 128 do 209 cm, strefa stanów wysokich: 209 do 250 cm, stan ostrzegawczy: 250 cm, stan alarmowy: 350 cm, średni poziom wieloletni: 156 cm. Przepływ: we Włodawie, w strefie stanów niskich około 50 m 3 /s, w górnej strefie stanów wysokich około 100 m 3 /s; przy ujściu, średnio roczny 158 m 3 /s. Średni spadek: 0,19 (w biegu środkowym rzeki). Szybkość nurtu: 0,3-0,5 m/s (średnio szybki). Realne tempo: 5-6 km/h. 14
17 Charakterystyka rzeki i szlaku Szlak Bugu granicznego Gołębie Niemirów to bardzo ważna i ciekawa, ale tylko część rzeki, która bierze swój początek w Ukrainie, w paśmie Woroniackim, we wsi Werchobuż koło Złoczowa (na północny-wschód od Lwowa). Długość Bugu na Ukrainie wynosi 185 km i w dobie I i II Rzeczpospolitej określano ją jako spławną od Buska i żeglowną od ujścia Raty. Obecnie organizowane spływy na ukraińskim odcinku rzeki rozpoczynają się zwykle pod Dobrotworem (poniżej zapory) i kończą w Starhorodzie (około 70 km). Dolny bieg Bugu od Niemirowa do połączenia z Narwią jest dobrze znany, opisany i intensywnie użytkowany przez kajakarzy. Długość tej części szlaku, oznakowanego jako żeglowny, wynosi 224 km. Nieskrępowane spływanie poza odcinkiem granicznym możemy rozpoczynać z prawego brzegu w Niemirowie lub z lewego w Gnojnie. Najmniej znany i wykorzystywany przez kajakarzy (ale też najciekawszy) jest Bug na odcinku Gołębie Niemirów/Gnojno, liczący w zaokrągleniu 400 km. Obecna granica rzeczna z Ukrainą i Białorusią jest pochodną jej przebiegu bezpośrednio przed rozpadem w 1991 roku ZSRR i powstaniem nowej, aktualnie istniejącej sytuacji. Warto jednak wiedzieć, że granica z ZSRR nie była tak stabilna. Od 1945 roku granica z ZSRR na odcinku ukraińskim przebiegała ujściowym odcinkiem Sołokii i dalej Bugiem. W granicach Polski znajdowały się więc takie miejscowości jak: historyczny Bełz (dawna stolica ziemi i województwa bełzkiego), Waręż, Uhnów, Krystynopol, a także lewobrzeżna część Sokala (Żwirka) z kościołem p.w. Matki Boskiej Pocieszenia i klasztorem Bernardynów. Wymiana terytoriów pomiędzy Polską a ZSRR (umowa z r.) dotyczyła obszaru 480 km2, w zamian Polacy otrzymali tereny roponośne z Ustrzykami Dolnymi. Istnieją też nieporozumienia na temat wyspy z ruinami zamku w Kryłowie. Formalnie wyspa nie była nigdy w granicach ZSRR, a jedynie nie było do niej dostępu. Umowa graniczna z ZSRR była tak skonstruowana, że bez uzgodnienia z sąsiadem na polskim brzegu nie można było nic robić, np. umacniać Tablica informacyjna szlaku kajakowego na odcinku Sławatycze-Jabłeczna, fot. M. Dąbrowski 15
18 brzeg, zbudować most na wyspę itp. Dopiero w 1987 r. uparte dążenie Polski zyskało aprobatę i w l wyspę z lądem połączono groblą od południa, a od północy zbudowano most, ponadto polski brzeg został umocniony granitowymi blokami. Znacznie trudniejsza sytuacja dla kajakarzy ma miejsce do dzisiaj w rejonie Terespola. Tam umowa graniczna z ZSRR stanowiła, że granicę za mostem drogowym wcale nie stanowi rzeka Bug, ale płytki kanał (fosa) dawnej twierdzy brzeskiej i częściowo starorzecze. Rzeka Bug w całości, na odcinku prawie 2 km znajduje się na terytorium Białorusi (w tym ujście Muchawca oraz Wyspa Lotnicza Twierdzy). Ponieważ kanał jest niedrożny, a strefa lądowa w rejonie kompleksu przejść granicznych jest niedostępna, do czasu rozwiązania tego problemu należy pogodzić się z faktem, że ze szlaku wypada 16 km pomiędzy Michalkowem a Kuzawką. Do 2002 r. poniżej Wyspy Lotniczej (za drugim mostem kolejowym) funkcjonował jaz szandorowy i niezbędna była niezbyt kłopotliwa przenoska. Jaz, który utrzymywał w wyniku piętrzenia Bugu szlak żeglugowy od ujścia Muchawca do Kanału Królewskiego, chyba zostaje powoli zapominany, ale wszystko rozstrzygnie umowa graniczna z Białorusią, której do tej pory nie ma i na słowo obowiązuje stara umowa graniczna ZSRR-PRL. Z powodu granicznego (od 1944 roku) charakteru środkowego Bugu, na prawym brzegu zniknęły zabudowania położonych nad nim od wieków miejscowości, a w to miejsce pojawiły się topole, wierzby i gęste łozy oraz charakterystyczne dla upadłego imperium zasieki z kolczastych drutów, które do dzisiaj zadziwiają wszystkich nowicjuszy na białoruskim odcinku tego szlaku. Również na lewym, polskim brzegu zaszły ogromne zmiany. Ludność ukraińska została przesiedlona, a położenie względem innych części kraju powoduje masowy odpływ młodszej części społeczeństwa, w ich miejsce pojawiają się natomiast działki rekreacyjne i obiekty letniskowe. Zatarciu i zapomnieniu ulegają miejsca gdzie funkcjonowały młyny, porty, bindugi, regularnie kursowały promy i użytkowano brody. Pojawiły się za to numerowane graniczne słupy, które według zgodnej opinii kajakarzy są obecnie podstawą nawigacji od Gołębi do Niemirowa. Nim szczegółowo zajmiemy się granicznymi słupami warto przypomnieć inne powszechnie rozpoznawalne i widoczne z wody obiekty, do których zaliczamy mosty, wodowskazy, ujścia dopływów, charakterystyczne budowle (szczególnie kościoły i cerkwie). Mosty. Na całym 400 km odcinku granicznej rzeki jest zaledwie 9 mostów, z tego 5 drogowych i 4 kolejowe: Km 354,4 most kolejowy linii LHS, kolejowe przejście graniczne Hrubieszów z Ukrainą, słup graniczny nr 972; Km 326,1 most drogowy, drogowe przejście graniczne Zosin z Ukrainą, słup graniczny nr 901; Km 253,3 most kolejowy, kolejowe przejście graniczne Dorohusk z Ukrainą, słup graniczny nr 988. UWAGA! Pod mostem rumowisko starego mostu (ostre bloki i elementy metalowe). Bezpieczne przepływanie przy stanie minimum 200 cm na wodowskazie w Dorohusku 16
19 Charakterystyka rzeki i szlaku Krajobraz pod Królewskim Kątem, fot. J. Tworek (górna granica podstawy prawego fi laru mostu). Km 252,6 podwójny most drogowy (dwa pasma ruchu), drogowe przejście graniczne Dorohusk z Ukrainą, słup graniczny nr 989; Km 122,8 most drogowy, drogowe przejście graniczne Sławatycze z Białorusią, słup graniczny nr 1186; Km 71,2 55,0; (Michalków Kuzawka), na tym 16 kilometrowym odcinku rzeki, niedostępnym dla kajakarzy, znajdują się cztery mosty i przejścia graniczne z Białorusią, kolejno: most drogowy (drogowe przejście osobowe Terespol) km 64,1 słup nr 1260, dwa mosty kolejowe: km 61,6 i km 60,6 słup nr 1267 i nr 1268, most drogowy (dwupasmowy drogowe przejście towarowe Kukuryki, km 55,6 słup nr To na tym odcinku Bugu (poniżej drugiego mostu kolejowego) znajduje się nieczynny (po uszkodzeniu barką w 2002 roku) jaz szandorowy km 60,7. Wodowskazy. Warto wiedzieć, że wodowskazy są nie tylko elementem ułatwiającym nawigację, ale także ciekawymi obiektami budowli hydrotechnicznych oraz źródłem wiedzy o stanie wody w rzece. Od Gołębi do Niemirowa zbudowano pięć wodowskazów, z których najciekawszy i najbardziej znany jest ukośny, o ponad 100-letniej historii wodowskaz włodawski, a którego wskazania podawane są w codziennych komunikatach radiowych. Wskazania wodowskazów we Włodawie i Strzyżowie są dostępne na oficjalnej stronie internetowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej ( zaś pozostałych na stronie Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego ( Km 389,7 wodowskaz łatowy w Kryłowie (przed groblą na wyspę); pozycja wodowskazu: Ñ E: , N: Km 339,9 wodowskaz łatowy w Strzyżowie (przy ujęciu wody cukrowni i betonowych schodkach); pozycja wodowskazu: Ñ E: , N: Km 252,6 wodowskaz łatowy w Dorohusku (pomiędzy fi larami podwójnego mostu drogowego); pozycja wodowskazu: Ñ E: , N: Km 162,2 wodowskaz ukośny (schodkowy) we Włodawie (300 m poniżej ujścia Włodawki słup graniczny nr 1137); pozycja wodowskazu: Ñ E: , N: Km 45,4 wodowskaz łatowy w Krzyczewie (60 m poniżej kościoła dawnej cerkwi); pozycja wodowskazu: Ñ E: , N:
20 Dopływy. Polskie dopływy Bugu stanowią, oprócz nośnika informacji nawigacyjnej, doskonałe miejsce odkrywania nowych, ciekawych szlaków tej części kraju. Z powodu trudnego dostępu do Bugu, na niektórych odcinkach mogą one także ułatwić rozpoczynanie lub kończenie odcinków etapowych spływów szlakiem granicznego Bugu. Wszystkie cztery główne, lewe dopływy: Huczwa, Uherka, Włodawka i Krzna są już dość powszechnie wykorzystywane przez kajakarzy nawet na trzydniowych wędrówkach. Dla mało doświadczonych kajakarzy, ujścia dopływów są zawsze słabo rozpoznawalne z powodu wpływania pod kątem ostrym, zakrzaczenia, a przede wszystkim występowania licznych starorzeczy, których bliska obecność przy ujściu dopływu może zmylić nawet doświadczonych turystów. Podanie lokalizacji dopływów w tym przypadku ma przede wszystkim ułatwić planowane lub wymuszone kończenie (przerwanie) wędrówki w bezpiecznych i łatwo dostępnych z brzegu warunkach. Km 352,4 ujście Huczwy (słup nr 875). Huczwą możemy rozpoczynać wędrówkę w Hrubieszowie (6 km) lub Gródku (1 km). Dla krajoznawców zalecane wpływanie do Gródka bezpośrednie sąsiedztwo grodziska (przed drewnianym mostkiem) bardzo błotnisty brzeg. Huczwa jest wykorzystywana z Łaszczowa jako szlak o długości 55 km. Km 278,9 ujście Wełnianki (słup nr 962). Wełnianką możemy rozpoczynać wędrówkę z Dubienki w dwóch miejscach; od mostu drogi wojewódzkiej nr 816, od mostu w pobliżu kościoła. Ujściowy odcinek Wełnianki wraz ze starorzeczem i Jez. Deusze może stanowić atrakcyjny choć uciążliwy etap spływu na 1 dzień. Km 256,7 ujście Udalu. Udal daje możliwość rozpoczynania wędrówki przy moście drogi nr 816 (poniżej zbiornika rekreacyjnego). Odległość do ujścia 3 km (Dorohusk przy buchcie). Km 221,0 ujście Uherki (słup nr 1027). Dobrze czytelne ujście i widok wsi Siedliszcze. W górę rzeki 800 m do mostu skąd dobry dojazd z drogi nr 816. Dobre warunki startu na Bug rónie przy moście drogi 816 w Rudce 3 km do ujścia. Uherka jest wykorzystywana ze Stańkowa jako oznakowany szlak o długości 28 km. Km 162,5 ujście Włodawki. Włodawką można wpływać (lub rozpoczynać spływ) do mostu na Grobli (700 m pomosty) lub 1,5 km do mostu drogi nr 816 (ul. Okunińska). Przy ujściu Włodawki poniżej drewnianego mostu, pływające pomosty i wydzielony teren dla kajakarzy. Włodawka jest wykorzystywana z Kołacz jako szlak o długości 22,5 km. Km 93,1 ujście Kałamanki, słabo czytelne (za trzecią wyspą). Wpływanie Kałamanką daje możliwość łatwego dostępu do kempingu 350 m (jeden mostek) i centrum Kodnia (drugi mostek i konieczność przenoski przez próg), Km 48,1 ujście Krzny. Do mostu drogi nr 698 w Neplach 2 km. Stąd dobre warunki startowe na Bug. Krzna jest wykorzystywana z Międzyrzeca Podlaskiego jako szlak o długości 70 km. Każdą wędrówkę kajakiem urozmaicają ciekawe, często historyczne i zabytkowe budowle architektoniczne. Do niedawna takim atrakcyjnym elementem były przede wieże kościołów, a na Bugu również cerkwi i to nie uległo zmianie, ale pojawiły się i w dalszym ciągu powstają, zaśmiecające krajobraz wysokie maszty przekaźnikowe telefonii komórkowej i sygnałów radiowych oraz telewizyjnych. 18
21 Charakterystyka rzeki i szlaku Spływowe pamiątki, fot. K. Kowalczyk 19
22 Włodawa, spływ przy wodowskazie, fot. K. Lis Na marginesie warto wspomnieć ku przestrodze nowicjuszy na granicznym Bugu, aby zwrócili uwagę na ustawienie operatora swoich telefonów komórkowych, gdyż może się okazać po kilku rozmowach, że limit impulsów został wyczerpany lub doznamy szoku po powrocie na widok kwoty rachunku z powodu wysokich kosztów łączenia via Ukraina. Wszystkie charakterystyczne budowle przy szlaku (z wyłączeniem masztów) zostały opisane w części dotyczącej opisu technicznego z kilometrażem. Z powodu odległości od koryta rzeki oraz zadrzewień i zakrzaczeń wyjątkowo oczom wędrowca ukazują się całe miejscowości jak np. Uchańka, Włodawa, Sławatycze. Należy też zwrócić uwagę na informacje dotyczące przechodzących nad rzeką kabli telefonii przewodowej są to bezpośrednie połączenia polskich placówek Straży Granicznej z ich odpowiednikami na prawym brzegu Bugu. Na koniec omawiania problematyki nawigacji na granicznym Bugu szczegółowo zajmiemy się słupami granicznymi. Przede wszystkim trzeba wiedzieć, że słupy posadowione są parami na wprost siebie po obydwu stronach granicy (rzeki), a co najważniejsze mają te same numery ewidencyjne. Oznacza to, iż nie ma znaczenia czyj jest słup, najważniejszy jest jego numer. Druga istotna uwaga dotyczy przenumerowania polskich słupów na granicy z Ukrainą o 39 jako skutek realizacji umowy granicznej pomiędzy Polską a Ukrainą z 1993 roku. Uwaga ta jest o tyle istotna, że dotychczas wydane mapy w skali 1: nie uwzględniają tego niuansu i jeśli mamy mapę z tym felerem to trzeba szybko nauczyć się przeliczać (numeracja na mapach jest wyższa o 39 od faktycznej). Kolejna uwaga dotyczy odległości między słupami. Niektórzy wyobrażają sobie, że słupy graniczne są tożsame ze słupkami kilometrowymi i to jest oczywiście błąd. Na odcinku granicy z Ukrainą pierwszy 20
23 Charakterystyka rzeki i szlaku słup nad Bugiem posiada nr 820, a końcowy nr 1083 średnia odległość (rzeką) między słupkami wynosi około 0,87 km. Na odcinku z Białorusią pierwszy słup posiada nr 1123, a ostatni nad Bugiem nr 1346 średnia odległość (rzeką) między słupami wynosi około 0,78 km. Oczywiście podkreślić trzeba, że są to odległości średnie. Przy omawianiu numeracji słupów granicznych trzeba wrócić do tak zwanego trójstyku granic Polski, Ukrainy i Białorusi. Punkt zbiegu tych granic znajduje się pośrodku Bugu na wprost wylotu Kanału Mościckiego na granicy ukraińsko-białoruskiej. Na polskim brzegu następuje przeskok numeryczny słupów z 1083 na Do chwili obecnej punkt trójstyku jest w zasadzie nieczytelny, słupy graniczne, podobnie jak samo ujście kanału, są niewidoczne. Trzeba naprawdę dobrze znać miejsce i rzekę, by precyzyjnie wskazać punkt gdzie kończy się granica z Ukrainą, a zaczyna granica z Białorusią. 21
24 Miejsce przystankowe w Pratulinie, fot. J. Tworek Sytuacja ma ulec zmianie po realizacji planów zagospodarowania i oznakowania szlaku. Przy nawigacji na podstawie numeracji słupów granicznych należy brać pod uwagę ich lokalizację. Najczęściej słupy są niewidoczne z rzeki, szczególnie przy niskich stanach wody w Bugu, a nawet jeśli słup jest widoczny to trudno odczytać numer. Najbardziej czytelne są numery na słupach białoruskich, najmniej na ukraińskich. Można oczywiście posiłkować się lornetką lub aparatem fotograficznym z dużym zoomem. Numeracja słupów granicznych odgrywa na granicznym Bugu jeszcze jedną, bardzo ważną, praktyczną rolę jest ona niezbędna często do efektywnego określania swojego położenia w kontaktach ze Strażą Graniczną. Ponieważ coraz bardziej zdobycze cywilizacyjne wkraczają w nasze życie, dla ułatwienia nawigacji, dla fanów GPS podane zostały w opisie technicznym współrzędne ważniejszych punktów trasy z dużą dokładnością (stopnie minuty – sekundy). W 2010 roku powstał projekt zagospodarowania turystycznego szlaku kajakowego w województwie lubelskim od Gołębi do Gnojna i od 2011 roku podjęta została realizacja tych planów. W powiecie bialskim powstało oznakowanie szlaku (informacja o lokalizacji tablic informacyjnych w szczegółowym opisie szlaku), a w latach realizowany ma być obszerny program zagospodarowania szlaku na odcinku pow. włodawskiego (Siedliszcze Kuzawka). Inicjatywy te radykalnie poprawiają warunki nawigacji i umożliwią bezpieczniejsze spływanie oraz zwiększą dostępność szlaku nawet dla mniej doświadczonych kajakarzy. 22
25 Kilometraż szlaku Rozdział 2
26 Rzeka Bug, fot. M. Dąbrowski W praktyce kajakowej, według ustalonych standardów, opis szlaku dotyczy całej dostępnej jego długości oraz podawania kilometrażu malejąco do ujścia rzeki. Biorąc pod uwagę wielokrotnie podkreślaną wyjątkowość odcinka granicznego Bugu, w niniejszym opracowaniu odstąpiono od tej zasady, przyjmując kryterium, iż szlak Bug graniczny rozpoczyna się w miejscowości Gołębie (od styku granicy lądowej i rzecznej z Ukrainą), a kończy w Niemirowie (pierwszej miejscowości po wpłynięciu rzeki na terytorium Polski za stykiem granicy rzecznej i lądowej z Białorusią). Z Niemirowa do połączenia z Narwią, Bug jest rzeką żeglowną i stosownie do tego faktu oznakowaną. Sposób przedstawienia w tej publikacji kilometrażu szlaku jest również podyktowany względami praktycznymi. Po pierwsze, podkreśla faktyczną jego długość opublikowaną po raz pierwszy w wydawnictwie Nadbużańskiego Oddziału Straży Granicznej, a sprawdzonej przez autora w terenie poprzez pływanie z GPS. Po drugie, zawiera wszystkie elementy do nawigacji i planowania etapów bez dodatków w postaci opisów historycznych, przyrodniczych, informacji, które zawarte zostały w innych częściach przewodnika, a podawany kilometraż skupia się na faktycznie użytecznych (i sprawdzonych) do wodowania lub przybijania miejscach, a nie np. na początku miejscowości. Podane w przewodniku miejsca wodowania (przybijania) są również brane w pierwszej kolejności do zagospodarowania i oznakowania w ramach rodzącego się planu zagospodarowania szlaku. Nowością, mogącą ułatwić nawigację, jest podanie współrzędnych geograficznych wybranych miejsc szlaku. Dodatkowo, w związku z podawaniem numerów słupów granicznych (odczytanych przez autora z rzeki), w trakcie spływu przydaje się dobry wzrok, lornetka lub aparat fotograficzny z opcją przybliżania. 24
27 Kilometraż podstawowy Kilometraż szlaku Km Brzeg Miejscowości, budowle wodne, urządzenia, dopływy i inne 400,0 Styk granicy lądowej i rzecznej słup 820 0,0 398,5 L Gołębie 1,5 389,5 L Kryłów wodowskaz 10,5 388,5 L Kryłów most na wyspę 11,5 382,0 P Leżnica cerkiew 18,0 378,5 L Kosmów słup ,5 358,5 L Czumów pałac 41,5 354,5 Most kolejowy 45,5 352,5 L Ujście rz. Huczwa słup ,5 347,0 L Husynne starorzecze, ujście rz. Huska 53,0 343,5 L Łukaszówka 56,5 340,0 L Strzyżów cukrownia, wodowskaz 60,0 326,0 Zosin most drogowy 74,0 321,5 L Łuszków 78,5 315,5 L Horodło poniżej wyspy 84,5 310,0 L Bereźnica słup ,0 306,5 L Matcze słup ,5 291,5 L Starosiele 2 km 108,5 288,5 L Dubienka 2 km 111,5 279,0 L Ujście rz. Wełnianka 121,0 277,0 L Uchańka starorzecze 123,0 270,5 L Husynne- słup ,5 256,5 L Dorohusk ujście rz. Udal, buchta 143,5 253,5 Dorohusk most kolejowy 146,5 252,5 Dorohusl most drogowy, wodowskaz 147,5 250,5 L Okopy słup ,5 240,5 L Świerże młyn, słup ,5 237,5 L Hniszów 1,5 km, słup ,5 221,0 L Siedliszcze, ujście rz. Uherka 179,0 215,0 L Wola Uhruska pochylnia SG 185,0 213,0 L Bytyń ośrodek rekreacyjny 187,0 205,5 P Zabuże (UA) 194,5 198,0 L Zbereże słup nr ,0 194,0 L Zbereże słup nr ,0 191,5 P Grabowa (UA) 208,5 185,5 L Wołczyny łąka za wsią 214,5 176,0 L Sobibór dwór, słup ,0 172,2 Trójstyk, ujście kanału Mościckiego (P) 227,8 171,5 L Dubnik ujęcie wody, zadaszenie 228,5 167,7 L Pozostałość mostu kolejowego z XIX w. 232,3 166,5 L Orchówek słup ,5 162,5 L Ujście rz. Włodawka 237,5 162,2 L Włodawa wodowskaz, słup ,8 152,5 L Różanka zadaszenie, słup ,5 145,0 L Pawluki słup ,0 132,4 L Kuzawka ujście rz. Hanna 267,6 130,0 L Kuzawka dawny port, zadaszenie ,5 L Sławatycze słup ,0 123,0 Most drogowy 277,0 120,0 L Mościce 280,0 114,5 L Jabłeczna zespół cerkiewny 285,5 Ü 25
28 107,5 L Szostaki 292,5 104,5 L Zalewsze słup ,5 103,0 L Sugry 297,0 96,0 L Kodeń zamek 304,0 93,0 L Kodeń ujście rz. Kałamanka 307,0 85,5 L Okczyn słup ,5 82,5 L Kostomłoty słup ,5 75,0 L Żuki słup ,0 73,5 L Murawiec 326,5 71,0 L Michalków nasyp, słup ,0 Michalków Terespol Kuzawka 55,0 L Kuzawka początek wsi słup nr ,0 48,0 L Ujście rz. Krzna 352,0 44,5 L Krzyczew słup nr ,5 35,0 L Łęgi 365,0 32,0 L Pratulin słup ,0 19,0 L Wygoda poniżej słupa ,0 9,0 L Buczyce Stare 391,0 7,0 L Bubel Łukowiska 393,0 0,2 Styk granicy rzecznej i lądowej z Białorusią 399,8 0,0 P Niemirów za stykiem granicy lądowej i rzecznej oraz wyspą, zadaszenie 400,0 Kilometraż szczegółowy Km 400,0 Ü 0,0 Gołębie początek granicy państwowej pomiędzy Polską a Ukrainą na Bugu od słupa granicznego Nr 820. Dojazd z drogi asfaltowej na końcu wsi (od południa) wjazd przy budynku d. szkoły około 1000 m do pasa granicy lądowej i dalej w lewo wzdłuż pasa do styku granicy lądowej i rzecznej z Ukrainą. Wodowanie może być trudne lub wręcz niemożliwe przy wysokich stanach wody. Miejsce znajduje się na styku odpowiedzialności i nadzoru Placówki SG w Kryłowie (granica rzeczna) i Placówki SG w Dołhobyczowie (granica lądowa). Przy przemieszczaniu się na punkt startu w żadnym wypadku nie wchodzić na pas drogi granicznej. Km 398,5 Ü 1,5 Gołębie najkorzystniejsze warunki wodowania pomiędzy słupami Nr 822 i 823 (1,5 km od punktu 0 ), dojazd polną drogą od przydrożnego krzyża. Ñ E: , N: Km 398,1 Ü 1,9 Słup nr 823. Km396,2 Ü 3,8 Słup nr 825. Km 395,2 Ü 4,8 Słup nr 826. Km 394,5 Ü 5,3 Prehoryłe – na wprost ceglana stodoła. Słup nr 827. Km 393,9 Ü 6,1 Bużysko z lewej, główny nurt w prawo. Km 393,3 Ü 6,7 Słup nr 830, na wprost zabudowania wsi Prehoryłe, maszt wieży przekaźnikowej. Km 393,0 Ü 7,0 Słup nr 831, wysoki brzeg z gniazdami brzegówki. Km391,0 Ü 9,0 Widok czubka wieży kościoła w Kryłowie. Km Ü 9,7 Słup nr 833, widoczna wieża kościoła w Kryłowie. Km 389,7 Ü 10,3 Kryłów wodowskaz, brzeg opada pod kątek około 45 st. Ñ E: , N: Wieża kościoła w Kryłowie, fot. J. Tworek 26
29 Kilometraż szlaku Km 388,7 Ü 11,3 Kryłów. Miejsce przybijania na lewym brzegu odnogi przed mostem (z rzeki w lewo). Od środka Bugu do miejsca lądowania 300 m. Ñ E: , N: Km 386,8 Ü 13,2 Słup nr 837. Km 386,1 Ü 13,9 Słup nr 838. Km 385,6 Ü 14,4 Słup nr 839. Km 384,8 Ü 15,2 Na wprost zabudowania ze stalowym kominem. Km 384,5 Ü 15,5 Słup nr 840. Km 381,8 Ü 18,2 Na wprost widok kopuły (kolor niebieski) cerkwi w Leżnicy (Ukraina), powyżej wierzchołków drzew. Km 380,9 Ü 19,1 Słup nr 844. Km 380,1 Ü 19,9 Słup nr 845. Km 378,6 Ü 21,4 Kosmów, słup nr 847. Ñ E: , N: Odległość od drogi asfaltowej Hrubieszów Kryłów 1000 m, od przystanku autobusowego drogą utwardzoną i dalej polną w dobrym stanie. Km 377,8 Ü 22,2 Słup nr 848. Km 376,3 Ü 23,7 Na lewym brzegu, blisko zabudowania z czerwonym dachem. Km 373,1 Ü 26,9 Słup nr 853. Km 371,1 Ü 28,9 Na lewym brzegu domostwo; biały dom z brązowym dachem. Km 370,7 Ü 29,3 Miejsce na postój (wysokość Ślipcza), przed słupem nr 855. Km 368,5 Ü 31,5 Słup nr 857, wysoki lewy brzeg; początek przełomu pod Ślipczami koniec przełomu po 2 km. Km 366,5 Ü 33,5 Koniec wysokiego brzegu. Most na wyspę w Kryłowie, fot. J. Tworek Km 364,0 Ü 36,0 Słup nr 862, na prawym brzegu budowla z jasnego kamienia. Km 363,0 Ü 37,0 Słup nr 864. Km 359,7 Ü 40,3 Słup ukraiński nr 866. Km 358,6 Ü 41,4 Czumów. Miejsce lądowania (wodowania) 500 m poniżej pałacu. Słup nr 869. Ñ E: , N: Km 354,7 Ü 45,3 Widok na most kolejowy. Km 354,4 Ü 45,6 Most kolejowy (przejście graniczne kolejowe Hrubieszów). Km 353,7 Ü 46,3 Dogodne miejsce postojowe. Słup nr 873. Km 353,2 Ü 46,8 Słup nr 847. Km 352,4 Ü 47,6 Ujście Huczwy, słup nr 875. Km 350,5 Ü 49,5 Słup nr 877. Km 349,2 Ü 50,8 Słup nr 878. Km 347,9 Ü 52,1 Słup nr 879. Km 347,4 Ü 52,6 Widok młyna w Husynnem. Km 346,9 Ü 53,1 Husynne. Z lewej starorzecze, ujście rz. Huski. Możliwość wpływania i przybijania w zależności od stanu wody 200 lub 700 m (po prawej). Km 346,2 Ü 53,8 Między słupami 880 i 881 dobre miejsce etapowe. Km 344,2 Ü 55,8 Blisko maszt wieży telefonii. 27
30 Przełom Bugu pod Ślipczami, fot. J. Tworek Km 343,5 Ü 56,5 Łukaszówka, początek zabudowań. Dogodne miejsce przybijania. Km 343,0 Ü 57,0 Widok komina cukrowni w Strzyżowie. Km 342,2 Ü 57,8 Słup nr 885. Km 340,5 Ü 59,5 Budynki cukrowni z kominem. Km 339,9 Ü 60,1 Strzyżów ujęcie wody cukrowni, wodowskaz a przy nim betonowe schodki. Ñ E: , N: Km 338,2 Ü 61,8 Dogodne miejsce postojowe przed słupem nr 889 (niestety możliwe zapachy z cukrowni). Km 336,3 Ü 63,7 Słup nr 891. Km 333,4 Ü 66,6 Słup nr 892. Km 332,9 Ü 67,1 Słup nr 892. Km 331,8 Ü 68,2 Słup nr 894. Km 331,2 Ü 68,8 Ładny, wysoki, prawy brzeg z brzegówkami. Km 330,9 Ü 69,1 Słup nr 895. Km 329,4 Ü 70,6 Słup nr 897. Km 328,4 Ü 71,6 Słup nr 898. Km 327,7 Ü 72,3 Słup nr 899. Widok mostu drogowego. Km 326,1 Ü 73,1 Most drogowy przejścia Zosin-Uściług. Km 326,5 Ü 73,5 Słup nr 902. Km 324,9 Ü 75,1 Zosin-Komora. Najdalej położony na wschód punkt granicy Polski. Po 200 m bardzo słabo czytelne ujście prawobrzeżnej Ługi. Km 323,9 Ü 76,1 Słup nr 905. Km 322,9 Ü 77,1 Lewy wysoki brzeg z gniazdami brzegówki. Km 321,5 Ü 78,5 Łuszków, zabudowania za słupem nr 907. Km 321,2 Ü 78,8 Słup Nr 908. Km 319,2 Ü 80,8 Napowietrzna linia telefoniczna nad rzeką. Słup nr 911. Km 318,9 Ü 81,1 Widok zabudowań Horodła. Km 318,0 Ü 82,0 Słup nr 912. Km 317,1 Ü 82,9 Słup Nr 913. Km 315,9 Ü 84,1 Początek wyspy. Główny nurt prawą odnogą. Zabudowania Horodła. Km 315,4 Ü 84,6 Horodło. Miejsce przybijania za wyspą i słupem nr 905. Ñ E: , N: Km 313,0 Ü 87,0 Słup nr 919. Km 311,5 Ü 88,5 Słup nr 921. Km 310,9 Ü 89,1 Słup nr 922. Km 310,3 Ü 89,7 Bereźnica. Zabudowania, maszt wieży przekaźnikowej. Dobry punkt lądowania przed słupem nr 923. Km 308,0 Ü 92,0 Napowietrzna linia telefoniczna nad rzeką i wzdłuż polskiego brzegu z biegiem Bugu. Km 307,0 Ü 93,0 Początek wsi Matcze. Charakterystyczne uprawy pięknego Jasia, maszt wieży przekaźnikowej. Km 306,4 Ü 93,6 Matcze. W miarę wygodne miejsce etapowe, przed słupem nr 928. Do- 28
31 Kilometraż szlaku Budynki cukrowni w Strzyżowie, fot. J. Tworek Uchańka starorzecze, fot. M. Kalinowska godny dojazd z centrum wsi (pomnik, krzyż, remiza OSP) drogą żwirową 800 m. Km 390,3 Ü 95,7 Słup nr 931. Km 303,5 Ü 96,5 Słup nr 932. Km 302,4 Ü 97,6 Słup nr 934. Km 301,8 Ü 98,2 Koniec napowietrznej linii telefonicznej wzdłuż lewego brzegu. Słup nr 935. Km 301,0 Ü 99,00 Słup nr 936. Km 297,7 Ü 102,3 Słup nr 940. Km 296,9 Ü 103,1 Widoczny kompleks Lasów Strzeleckich. Km 291,6 Ü 108,4 Możliwość przybijania z dojazdem do Starosiela polną droga około 2 km (wskazana asekuracja z brzegu). Km 290,3 Ü 109,7 Wysokość niewidocznego z wody ośrodka rekreacyjnego w Starosielu. Km 288,5 Ü 111,5 Wysokość wsi Dubienka. Do Dubienki 2 km polną drogą. Starorzecze i Jez. Deusze (miejsce słabo czytelne, wskazana asekuracja z brzegu). Km 284,8 Ü 115,2 Słup nr 955 Km 282,8 Ü 117,2 Z lewej bużysko. Km 280,3 Ü 119,7 Słup nr 960. Km 278,9 Ü 121,1 Ujście rzeki Wełnianka. Km 276,9 Ü 123,1 Uchańka. Wieś doskonale widoczna z Bugu. Komfortowe lądowanie na prawym brzegu po wpłynięciu do bużyska. Ñ E: , N: Rozległe wysokie łąki pomiędzy końcem wsi, Bugiem od wschodu i starorzeczem od północy. Wygodny, łagodne schodzący brzeg starorzecza. Do początku wsi (od strony rzeki) drogą gruntową przez łąki 500 m. Dojazd do miejsca przybijania może być utrudniony lub wręcz niemożliwy po obfitych lub długotrwałych opadach, pozostaje wówczas noszenie kajaków lub wcześniejszy zjazd przez teren prywatny po uzyskaniu zgody właściciela. Najbliższy słup graniczny nr 966, poniżej miejsca przybijania. Km 274,9 Ü 125,1 Kolemczyce. Z rzeki widoczne zabudowania. Km 272,1 Ü 127,9 Graniczny słup ukraiński nr 970. Km 271,2 Ü 128,8 Słup ukraiński nr 971. Km 270,3 Ü 129,7 Husynne. Możliwe miejsce wodowania, okolice słupa nr 972. Km 264,8 Ü 135,2 Nad rzeką, po stronie ukraińskiej, przewody linii elektryczne niskiego napięcia widoczne na długości około 200 m. Km 263,7 Ü 136,3 Ukraiński słup nr 978. Km 262,5 Ü 137,5 Wysoki, opadający pod kątem około 60 stopni, piaszczysty prawy brzeg, przy brzegu linia elektryczna, widoczna na długości około 100 m, a za nią sosnowy las. Km 261,5 Ü 138,5 Polski słup nr 980. Km 256,7 Ü 143,3 Dorohusk. Ujście rzeki Udal. Wpływanie do starorzecza czyli tak zwanej buchty, bezpośrednio za ujściem Udalu i przed wysokim brzegiem na zakolu Bugu. Wygodny dojazd z Dorohuska. Ñ E: , N:
32 Przed mostem kolejowym w Dorohusku, fot. J. Tworek Km 255,1 Ü 144,9 Ukraiński słup nr 986. Km 254,4 Ü 145,6 Widok masztu radiostacji SG w Dorohusku. Km 253,3 Ü 146,7 Dorohusk most kolejowy. Na prawym brzegu charakterystyczna pomnikowa rzeźba w jasnym kolorze. Uwaga przy średnich i niskich stanach wody przepływanie pod mostem jest niebezpieczne lub niemożliwe ze względu na pozostałości w dnie rzeki elementów starego, zburzonego w czasie II wojny światowej mostu. Km 252,6 Ü 147,4 Dorohusk most drogowy, dwujezdniowy. Pomiędzy fi larami i jezdniami podwójnego mostu wodowskaz łatowy w Dorohusku. Ñ E: 51 0 11 04, N: 23 0 48 25 Km 250,6 Ü 149,4 Okopy słup graniczny nr 993. Ewentualne miejsce przybijania. Ñ E: 51 0 11 456, N: 23 0 46 951 Km 249,5 Ü 150,5 Bardzo wysoki prawy brzeg o długości 300 m z sosnowym lasem, wyspa płynąć prawą odnogą. Km 244,9 Ü 155,1 Słup nr 1001. Między słupem 1001 a następnym 1002 wygodne piaszczyste miejsca na postój. Km 243,9 Ü 156,1 Widok zabudowań Świerż, słup nr 1003. Km 243,1 Ü 156,9 Widok wieży neogotyckiego kościoła w Świerżach (spadzisty,koloru ceglanego dach), za chwilę po minięciu kościoła początek parku. Km 240,5 Ü 159,5 Świerże. Bezpośrednio nad rzeką, na końcu parku. piętrowy budynek młyna, tuż za nim słup nr 1008, miejsce lądowania 100 m niżej. Do drogi wojewódzkiej 816 z miejsca przybijania Wieża kościoła w Świerżach, fot. M. Kalinowska 750 m (od młyna 600 m ul. Młyńska). Możliwość (po rozeznaniu aktualnych warunków dojazdu) przybijanie przed parkiem w okolicy słupa nr 1007. Ñ E: 51 0 13 800, N: 23 0 44 369 Km 240,0 Ü 160,0 Blisko rzeki na lewym brzegu zabudowania dach z czerwonej dachówki. Km 238,5 Ü 161,5 Słup ukraiński nr 1011. Km 237,5 Ü 162,5 Hniszów. Miejsce przybijania poniżej lub powyżej słupa granicznego nr 1013 w zależności od stanu wody i dogodności brzegu (wskazana asekuracja z brzegu). Ñ E: 51 0 15 144, N: 23 0 43 462 Do dębu Bolko 1,6 km początkowo polna droga przez łąki, dalej utwardzona przez wieś, na skrzyżowaniu w lewo. Km 234,0 Ü 166,0 Z przodu na prawym brzegu nad koronami drzew niebieska kopuła cerkwi we wsi Guszcza (Huszcza), po 0,5 km stalowy komin. Km 231,9 Ü 168,1 Z prawej odnoga starorzecza opływającego dużą wyspę ukraińską. Główny nurt lewą odnogą (prosto). Km 230,6 Ü 169,4 Na prawym brzegu obok słupa granicznego, turystyczne zadaszenie. Km 227,5 Ü 172,5 Bużysko na prawo. Km 222,5 Ü 177,5 Na wprost widok wsi Siedliszcze. Km 221,0 Ü 179,0 Siedliszcze, ujście Uherki, Poniżej ujścia Uherki słup graniczny nr 1027. Na lewym brzegu Uherki (bezpośrednio przed ujściem) znak szlaku kajakowego Uherka 0,0 km i graniczna tablica ostrzegawcza. Ñ E: 51 0 17 466, N: 23 0 38 789 Możliwy dojazd do ujścia Uherki z drogi nr 816 w Siedliszczu (naprze- 30
33 Kilometraż szlaku Ujście Uherki w Siedliszczach, fot. M. Kalinowska ciw kapliczki) niezbyt wygodną, polną drogą. Po wpłynięciu w górę Uherki 800 m do mostu w Siedliszczu dobre warunki przybijania oraz dojazd do drogi nr 816 obok remizy OSP. Km 218,0 Ü 182,0 Na prawym brzegu ukraińska wieża murowana w kolorze biało-żółtym. Km 216,5 Ü 183,5 Widoczna wieża kościoła i masztu radiostacji w Woli Uhruskiej. Km 215,0 Ü 185,0 Wola Uhruska. Widok bryły kościoła i z prawej masztu radiostacji. Po 200 m słabo czytelna, niewielka pochylnia SG. Możliwość przybijania i wodowania. Dojazd do miejsca przybijania z drogi nr 816 ul. Ogrodową (za kościołem od strony południowej), drogą utwardzoną do mostu-przepustu na starorzeczu 300 m i dalej 500 m polną do tablicy informacyjnej skąd 100 m w prawo. Ñ E: 51 0 19 116, N: 23 0 38 138 Km 213,0 Ü 187,0 Bytyń wysokość ośrodka rekreacyjnego na starorzeczu. Obecnie możliwość wpływania tylko przy bardzo wysokich stanach wody. Planowane jest ułatwienie w postaci pochylni do przybijania i wodowania z możliwością dogodnego wodowania na starorzeczu (projektowany zalew i stanica). Wjazd na teren kompleksu z drogi nr 816 ul. Turystyczną w Woli Uhruskiej. Ñ E: 51 0 19 598, N: 23 0 38 223 Km 210,0 Ü 190,0 Polski słup graniczny nr 1037. Km 203,0 Ü 197,0 W oddali, po prawej stalowy komin i zabudowania ukraińskiej wsi Zabuże. Km 202,0 Ü 198,0 Zabuże UA. Na prawym brzegu stalowy komin, ujście kanału (wysokie ogrodzenie), szary budynek pompowni i dalej umocniony brzeg. Km 198,0 Ü 202,0 Zbereże. Poniżej słupa nr 1049 na wysokim brzegu, stanowisko wędkarskie z wyciętymi schodkami. Możliwość przybijania i wodowania w trudnych warunkach pojedynczo. Dojazd z drogi nr 816 polną drogą 300 m wjazd naprzeciw dawnej remizy OSP. Ñ E: 51 0 23 698, N: 23 0 40 650 Bardzo wygodne, na piaszczystej plaży miejsce wodowania i lądowania w odległości 800 m w dół rzeki, za słupem nr 1050 (niewidoczny z rzeki). Dojazd polną drogą wzdłuż Bugu. Km 194,5 Ü 205,5 Widoczne maszty telefonii komórkowej i radiostacji Placówki SG w Zbereżu. Km 194,0 Ü 206,0 Zbereże. Nieco poniżej słupa nr 1054 docelowe (planowane do zagospodarowania) miejsce wodowania i przybijania w Zbereżu. Dojazd z drogi nr 816 (obok budynku nr 17) częściowo utwardzoną drogą gruntową 1300 m. Miejsce postulowanej budowy mostu i przejścia granicznego. Km 191,5 Ü 208,5 Z prawej widoczna, ukraińska wieś Grabowo, lewy wysoki brzeg z gniazdami brzegówki, sosnowy las, słup nr 1060. Km 190,0 Ü 210,0 Bużysko ujście strumienia z prawej, widoczne zabudowania Grabowa (Ukraina). Km 185,5 Ü 214,5 Wołczyny – rozległa łąka na pn. skraju wsi. Słup graniczny nr 1066, niewidoczny z rzeki. Tablica na betonowym słupku Ujęcie wody do celów p.poż. Do pierwszych zabudowań wsi 500 m polną drogą przez łąkę. Dojazd do miejsca przybijania z drogi 816 od południowej strony Wołczyn przy śródleśnym parkingu, drogą przez wieś i dalej polną 500. Ñ E: 51 0 26 709, N: 23 0 39 108 Km 181,0 Ü 219,0 Ładny, wysoki, piaszczysty, długi około 200 m brzeg. Gniazda brzegówki. Km 176,5 Ü 223,5 Widok bloków d. PGR w Sobiborze. Maszty telefonii komórkowej. Km 176,0 Ü 224,0 Sobibór dwór d. szkoła. Słup graniczny nr 1079 100 m na północ, niewidoczny z rzeki. W miarę wygodne, ale do pojedynczego wysiadania 31
34 miejsce przybijania. Wygodniejszy, polną drogą dojazd z drogi nr 816 na wprost zabudowań bloków d. PGR. Km 172,2 Ü 227,8 Trójstyk granic Polska-Ukraina-Białoruś. Niewidoczny z wody słup graniczny nr 1123 (zarówno polski jak i pierwszy białoruski słup niewidoczne z rzeki, podobnie nieczytelne ujście przedwojennego kanału Mościckiego z prawej). Uwaga na trójstyku przeskok numeracji słupów granicznych z Ukrainą ostatni nr 1083, z Białorusią pierwszy nr 1123. Km 171,5 Ü 228,5 Dubnik. Zadaszenie turystyczne, pochylnia wodowania łodzi SG, niżej konstrukcja ujęcia wody-przepompownia. Wygodne (pojedynczo) warunki przybijania (pochylnia z płyt betonowych). Dojazd w drogi 816 i dalej w kierunku stacji kolejowej. Ñ E: 51 0 30 646, N: 23 0 37 005 od stanu wody na wysokości słupa lub nieco w górę rzeki. Z miejsca ustawienia słupa 500 m do zadaszenia. Widok kościoła nad starorzeczem. Ñ E: 51 0 31 899, N: 23 0 34 398 Km 165,8 Ü 234,2 Widok kopuł cerkwi we Włodawie, a następnie cerkiew i kościół. W tle zabudowa miasta. Km 162,5 Ü 237,5 Ujście Włodawki. Ñ E: 51 0 32 950, N: 23 0 33 880 Km 162,2 Ü 237,8 Włodawa wodowskaz słup graniczny RP nr 1137 Wygodne miejsce lądowania i wodowania przy wodowskazie i nasypie po zniszczonym, przedwojennym moście drogowym. Z miejsca przybijania 100 m gruntowa droga do ul. Lubelskiej. Ñ E: 51 0 33 05, N: 23 0 33 59 Bug poniżej trójstyku polsko-ukraińsko-białoruskiego, fot. J. Tworek Km 170,9 Ü 229,1 Na wprost słabo widoczna (w konarach drzew) białoruska wieża strażnicza. Km 169,9 Ü 230,1 Białoruski słup nr 1125. Km 169,4 Ü 230,6 Polski słup graniczny nr 1126. Km 168,8 Ü 231,2 Bardzo wysoki, wapienny prawy brzeg. Km 167,7 Ü 232,3 Pozostałość mostu kolejowego z XIX w. linii Chełm-Brześć. Na nasypie słup graniczny nr 1130 (numer niewidoczny z rzeki). Km 167,0 Ü 233,0 Z prawej ujście szerokiego, zakratowanego kanału. Przez kanał most drogowy. Za ujściem kanału słup graniczny nr 1031. Km 166,5 Ü 233,5 Orchówek. Wysokość słupa nr 1133. W przecinkach widoczny słup białoruski i polski. Przybijanie w zależności Kościół we Włodawie, fot. J. Tworek Km 159,1 Ü 240,9 Suszno widok z rzeki ceglanego komina d. krochmalni. Km 157,4 Ü 242,6 Wyspa, płynąć lewą odnogą. Km 156,0 Ü 244,0 Białoruski słup nr 1145, po polskiej stronie ładna plaża na postój. Km 154,6 Ü 245,4 Wyspa, płynąć lewą odnogą. Km 154,2 Ü 245,8 Widok wieży kościoła w Różance. Km 152,4 Ü 247,6 Różanka zadaszenie turystyczne, słup graniczny RP nr 1148. Doskonałe miejsce na postój (miejsce przedwojennej przeprawy promowej) szeroka półka u podnóża wysokiej skarpy z zabytkowym parkiem i pozostałościami zespołu pałacowego. Uwaga, na zakolu przy lewym brzegu olbrzymi głaz narzutowy w nurcie rzeki. Ñ E: 51 0 36 843, N: 23 0 32 510 32
35 Kilometraż szlaku Miejsce przybijania w Różance, fot. J. Tworek Km 151,4 Ü 248,6 Wyspa, płynąć lewą odnogą. Km 151,2 Ü 248,8 Widoczne zabudowania wsi Stawki. Km 145,2 Ü 254,8 Zabudowania wsi Pawluki. Bardzo ładna, piaszczysta plaża na polskim brzegu. Ogrodzone pastwisko. Słup nr 1156. Km 144,1 Ü 255,9 Z prawej zakratowane ujście kanału z mostem. Ogrodzenie graniczne po stronie białoruskiej wysokość miejscowości Charsy. Km 142,3 Ü 257,7 Duża wyspa, płynąć prawą odnogą. Km 141,1 Ü 258,9 Dwie wyspy, po lewej i prawej głównego nurtu. Km 140,4 Ü 259,6 Kabel linii telefonicznej przez rzekę (wysokość wsi Dołhobrody). Km 139,3 Ü 260,7 Wysoki piaszczysty brzeg z prawej, na lewym brzegu ładna piaszczysta plaża. Km 132,4 Ü 267,6 Ujście rzeki Hanna, początek wsi Kuzawka i wyspy Baja z lewej. Km 130,1 Ü 269,9 Kuzawka. Stary port rzeczny. Przystań dla łodzi i kajaków. Zadaszenia i miejsce na ognisko. Dojazd od asfaltowej drogi biegnącej przez wieś przy remizie OSP. Bezpośrednio przy wąskim miejscu przybijania słup graniczny nr 1177 (białoruski widoczny, polski niewidoczny z rzeki). Ñ E: 51 0 44 167, N: 23 0 31 866 Km 129,1 Ü 270,9 Kuzawka Kolonia. Z rzeki widoczna tablica drogowa szosy biegnącej równolegle i blisko rzeki. Km 126,3 Ü 273,7 tablica Most graniczny łączący Sławatycze z Domaczewem, fot. J. Tworek informacyjna szlaku Sławatycze. Rozległa łąka (nieużytki), widok na zabudowania, a przede wszystkim dominujące: kościół i cerkiew. Do centrum Sławatycz polna droga około 500 m. Miejsce przybijania przy słupie granicznym nr 1182. Rozległy, nieco ruderalny teren trawiasty z pojedynczymi drzewami. Ñ E: 51 0 49 680, N: 23 0 33 490 Km 124,1 Ü 275,9 Widok masztu telefonii. Km 122,8 Ü 277,2 Most drogowy przejście graniczne Sławatycze-Domaczewo. Km 120,1 Ü 279,9 Mościce wieś niewidoczna z rzeki. Do miejscowości polna droga około 500 m. Przy brzegu piaszczysta łacha. Km 119,4 Ü 280,6 Na lewym brzegu ładna, piaszczysta plaża. Km 118,7 Ü 281,3 Lewy brzeg niski z piaszczystą plażą, na prawym wyższym na długości około 50 m białoruskie ogrodzenie graniczne. Km 117,3 Ü 282,7 Wysepka, płynąć prawą odnogą. Km 116,7 Ü 283,3 Z prawej bużysko, za nim wysoki, urwisty, piaszczysty brzeg na długości około 300 m na początku białoruski słup nr 1195. Lewy brzeg niski, piaszczysty, wygodny na postój. Km 115,3 Ü 284,7 Na prawo wysoki, piaszczysty brzeg na długości około 200 m z sosnowym lasem. Km 114,7 Ü 285,3 Pośród drzew widoczna kopuła kapliczki Św.Ducha i za chwilę złocona kopuła cerkwi zespołu obiektów prawosławnych w Jabłecznej. Km 114,3 Ü 285,7 tablica informacyjna szlaku Jabłeczna zespół obiektów cerkiewnych. Miejsce lądowania niezbyt wygodne. Do cerkwi i klasztoru polna droga 450 m. Ñ E: 51 0 48 491, N: 23 0 38 221 33
36 Km 114,0 Ü 286,0 Wyspa, płynąć lewą odnogą. Km 110,8 Ü 289,2 Dobrze widoczny białoruski słup nr 1202. 45 st. z sosnowym laskiem. Przed wyspą piaszczysty lecz trudny brzeg do wynoszenia kajaków. Km 102,2 Ü 297,8 Wyspa, płynąć prawą odnogą, przed wyspą polski słup. Kapliczka nad rzeką w Jabłecznej, fot. J. Tworek Km 110,5 Ü 289,5 Wyspa, płynąć lewą odnogą. Km 109,7 Ü 290,3 Wyspa, płyną lewą odnogą. Km 108,6 Ü 291,4 Początek wsi Szostaki, wysepka płynąć prawą odnogą. Nieco dalej dogodna plaża na postój. Km 107,8 Ü 292,2 Wyspa, główny nurt prawą odnogą. Km 107,4 Ü 292,6 tablica informacyjna szlaku Szostaki widoczne zabudowania, polna droga do wsi. Wjazd do miejsca wodowania przy tablicy szlaku z drogi 816 przed tablicą drogową z nazwą, 100 m od strony północnej wsi przy słupku drogowym 25,6 km polną drogą, miejscami bardzo piaszczystą nad rzekę około 1,5 km. Ñ E: 51 0 57 310, N: 23 0 38 118 Km 106,9 Ü 293,1 Wyspa, główny nurt prawą odnogą, spokojnie można płynąć lewą Km 105,4 Ü 294,6 Mała wysepka bez drzew, płynąć prawą odnogą Km 104,4 Ü 295,6 Zalewsze słup nr 1210. Pochylnia SG przed wyspą, za słupem 1210. Km 103,1 Ü 296,9 Większa wyspa o długości około 100 m. Km 102,8 Ü 297,2 tablica informacyjna szlaku Sugry. Na wprost polski, piaszczysty brzeg opadający do wody pod kątem Kodeń, ujście Kałamanki, fot. J. Tworek Km 100,6 Ü 299,4 Prawy brzeg wyższy, piaszczysty z sosnowym zagajnikiem na długości około 300 m. Km 99,6 Ü 300,4 Napowietrzna linia telefoniczna nad rzeką. Km 98,7 Ü 301,3 Wyspa płynąć prawą odnogą. Km 98,2 Ü 301,8 Białoruski słup nr 1218. Km 95,9 Ü 304,1 Widok złoconej kopuły cerkwi a za chwilę także bazyliki w Kodniu. Km 95,7 Ü 304,3 Mała wysepka bez drzew, płynąć prawą odnogą do ujścia Kałamanki w Kodniu kolejne dwie wyspy. Km 95,3 Ü 304,7 Druga wyspa, płynąć lewą odnogą. Km 95,9 Ü 304,1 Tablica informacyjna (słabo widoczna przy niskim poziomie wody). Kodeń. Lewą, główną odnogą (po prawej wyspa) wąskie miejsce przybijania do niskiego podmokłego brzegu. Niewidoczne z wody zabudowania za krzakami i słup nr 1224. Jeśli nie planujemy wpływać do Kodnia rz. Kałamanką jest to najlepsze miejsce dobicia w Kodniu dopiero po wyjściu za zakrzaczenia w odległości 500 m widoczne pozostałości zamku z kaplicą i dalej przez most na Kałamance 100 m do centrum miejscowości. Ñ E: 51 0 54 785, N: 23 0 37 000 Km 94,4 Ü 305,6 Kodeń. Trzecia, duża o długości 300 m wyspa przed ujściem Kałamanki na wysokości Kodnia. 34
37 Kilometraż szlaku Km 93,1 Ü 306,9 Kodeń. Ujście Kałamanki uwaga słabo czytelne. Można wpływać na zbiornik zalewu, po 300 m pierwszy niski mostek, po 50 m drugi i próg piętrzący. Przed drugim mostem po prawej kemping. 200 m za ujściem Kałamanki, niezbyt wygodne, ostatnie miejsce przybijania na końcu Kodnia. Km 92,8 Ü 307,2 Z prawej szerokie starorzecze (odnoga) i początek wyspy o długości 600 m płynąć na wprost głównym nurtem. Km 90,9 Ü 309,4 Mała wyspa z lewej, za nią polski słup. Km 89,2 Ü 310,8 Na prawym brzegu dobrze widoczny słup białoruski nr 1230. Km 88,6 Ü 311,4 Zabudowania przysiółka Łęgi. Km 86,1 Ü 313,9 Nad brzegiem dom z poddaszem (ciemnozielony dach) i budynek gospodarczy początek wsi Okczyn. Km 85,6 Ü 314,4 Okczyn. Miejsce przybijania na wysokości słupa Nr 1234 (niewidoczny z rzeki). Do Okczyna 300 m polną drogą (na wprost budynku nr 22). Ñ E: 51 0 57 310, N: 23 0 38 118 Km 82,0 Ü 318,0 tablica informacyjna szlaku Kostomłoty. Wieś niewidoczna z rzeki. Możliwość przybijania na wysokości słupa Nr 1240, w miarę wygodnie przy niskim stanie wody. Polna droga do wsi na wprost cerkwi 800 m. Ñ E: 51 0 58 278, N: 23 0 39 995 Km 78,3 Ü 321,7 Duża zadrzewiona wyspa. Płynąć lewą odnogą. Km 74,7 Ü 325,3 Duża wyspa. Płynąć lewą odnogą. Km 75,0 Ü 325,0 Żuki. Początek wsi od strony południowej widoczna tablica drogowa. Ostatnia przed Michalkowem możliwość wygodnego kończenia spływu na tym odcinku rzeki, na zakręcie w prawo zabudowania wsi. Możliwość przybijania na wysokości słupa Nr 1249 łąka w pobliżu drogi. Z tego miejsca najbliżej do Lebiedziewa (pozostałości twierdzy) i mizaru w Zastawku. Żuki są najdogodniej położonym miejscem dla kończących spływ przed Terespolem. Km 73,5 Ü 327,0 Murawiec. Koniec wsi (za wyspą). Km 71,2 Ü 328,8 Michalków wysokość słupa nr 1254 (niewidoczny z rzeki), bezpośrednio przed czołem nasypu drogowego (wału) ziemnego. Dojazd z drogi asfaltowej (naprzeciw wjazdu do Michalkowa) bezpośrednio od strony południowej przy wale nasypu polną drogą 700 m. Dojazd może być bardzo trudny, szczególnie po intensywnych opadach. Ostatecznie można jechać wałem nasypu (wyjazd tyłem!). Uwaga! Przy niskich stanach wody wał nasypu może być niewidoczny z rzeki wskazana asekuracja z brzegu. Ñ E: 52 0 03 069, N: 23 0 39 272 Miejsce przybijania w Okczynie, fot. J. Tworek Miejsce postojowe pod Starymi Buczycami, fot. J. Tworek 35
38 Michalków Terespol – Kuzawka Utrudnienia dla uprawiania turystyki kajakowej na Bugu w rejonie Terespola wymagają odrębnego omówienia celem odpowiedniego zaplanowania spływu i uniknięcia kłopotów w trakcie imprezy. Problemy dla kajakarzy i niemożliwość swobodnego spływania na tym odcinku naszej granicy z Białorusią są dwojakiego rodzaju: Po pierwsze nie jest powszechnie nawet wśród kajakarzy znany fakt, że w rejonie Terespola Bug na krótkim odcinku nie jest rzeką graniczną i w całości przepływa przez terytorium Białorusi (w tym ujście Muchawca). Granica przebiega zaś niedrożnym, niemożliwym aktualnie do przepływania kanałem granicznym (dawna fosa Twierdzy Brzeskiej i starorzecze) oddzielającym Wyspę Lotniczą Twierdzy od terytorium Polski. Fakt takiego przebiegu granicy, mający początek w 1939 roku, nazywany jest często oszustwem terespolskim. Ten niespełna 1,5 km odcinek poniżej mostu drogowego w Terespolu do końca wyspy oznaczony jest znakami (słupami) granicznymi od nr 1261 do 1265. Po drugie – w celu ochrony kompleksu drogowych i kolejowych przejść granicznych, na podstawie Rozporządzenia Nr 1 Wojewody Lubelskiego z dnia 27 czerwca 2013 r. w sprawie wprowadzenia zakazu przebywania na niektórych odcinkach pasa drogi granicznej, wprowadzony został zakaz przebywania na odcinku pasa drogi granicznej na terenie miasta Terespola od znaku granicznego nr 1259 do znaku nr 1269 oraz od znaku nr 1276 do znaku nr 1277. W tej sytuacji, z powodu wymienionych ograniczeń należy zaplanować lądowe przemieszczenie spływu praktycznie pomiędzy Michalkowem (znak nr 1254) lub wcześniej z Żuków lub Murawca do Kuzawki Terespolskiej (znak nr 1280) lub dalej do mostu na Krznie w Neplach. Teoretycznie możliwe jest wyłącznie przy specjalnej zgodzie i pod nadzorem Straży Granicznej: przemieszczenie się (przeniesienie kajaków) od mostu drogowego wzdłuż kanału i wodowanie za wyspą, przewóz kajaków od mostu do Terespola i wodowanie na odprowadzalniku z oczyszczalni, który uchodzi do Bugu za Wyspą Lotniczą, przewóz kajaków od mostu drogowego za drugi most kolejowy (poniżej znaku nr 1268). Ponieważ od kilku lat trwają starania o udrożnienie granicznego kanału co umożliwi pokonanie szlaku bez konieczności przewożenia kajaków, choć bez prawa wysiadania pomiędzy znakami 1259 a 1269, warto znać przebieg szlaku na odcinku Michalków Kuzawka: 16 km. Km 66,7 Ü 333,3 Rozległa piaszczysta plaża na polskim brzegu Km 64,7 Ü 335,3 Polski słup graniczny nr 1259 ostatni przed mostem drogowym w Terespolu. Km 64,1 Ü 335,9 Terespol. Most drogowy droga nr 2. Przejście drogowe (osobowe) z Białorusią. Bezpośrednio za mostem betonowa pochylnia SG. Za mostem od słupa 1261 do 1265 granica przebiega niedrożnym kanałem (dawna fosa i starorzecze). Wyspa Lotnicza Twierdzy i rzeka Bug na terytorium Białorusi. Km 62,7 Ü 337,3 Koniec Wyspy Lotniczej Bug ponownie rzeką graniczną. 36
39 Kilometraż szlaku Km 62,6 Ü 337,4 Ujście odprowadzalnika z oczyszczalni w Terespolu Km 61,6 Ü 338,4 I Most kolejowy. Km 60,6 Ü 339,4 II Most kolejowy poniżej słup nr 1268 Km 60,7 Ü 339,6 Na brzegu betonowa budowla nieczynnego jazu szandorowego Kozłowice. Słup nr 1269 Km 59,0 Ü 341,0 Zadrzewiona wyspa. Główna prawa odnoga. Km 57,2 Ü 342,8 Widok na 3 maszty ze stalowych kratownic. Km 55,6 Ü 344,4 Podwójny (dwujezdniowy) most drogowy towarowego przejścia granicznego z terminala Koroszczyn. Km 54,1 Ü 345,9 Wyspa, główna odnoga lewa Terespol – most drogowy, fot. J. Tworek Kuzawka Terespolska przystań, fot. J. Tworek Km 55,0 Ü 345,0 Kuzawka Terespolska. Widok na początek wsi: budynek świetlicy, cmentarzyk z 1920 r., słup nr 1280. Przystań małej, spacerowej żeglugi rzecznej. Km 51,8 Ü 348,2 Nad rzeką linia energetyczna wysokiego napięcia. Km 48,1 Ü 351,9 Ujście Krzny – lewego dopływu Bugu, bezpośrednio przed wysokim brzegiem Szwajcarii Podlaskiej. Po około 1000 m dogodne miejsce przybijania. Km 45,4 Ü 354,6 Krzyczew. Drewniany kościółek (d. cerkiew) wśród zadrzewienia, obok słup 1290. Poniżej wodowskaz łatowy. Km 44,6 Ü 355,4 Krzyczew. Miejsce przybijania przed słupem nr 1291. Do wsi polną drogą 500 m. Km 38,3 Ü 361,7 Napowietrzna linia telefoniczna nad rzeką. Km 34,9 Ü 365,1 Białoruski słup nr 1302 Km 32,4 Ü 367,6 Na wprost widok masztu przekaźnikowego telefonii komórkowej. Zbliżamy się do Pratulina. Km 31,9 Ü 368,1 Pratulin. Zatoczka i starorzecze poniżej niewidocznych z rzeki: słupa nr 1305 i altany, widoczne są zabudowania wsi. Przy wyższych stanach wody możliwość wpływania do starorzecza. Km 30,5 Ü 369,5 Polski słupek przy brzegu numer niewidoczny. Km 27,0 Ü 373,0 Białoruski słup nr 1311 Km 24,9 Ü 375,1 Wyspa. Główny nurt prawy. Km 23,7 Ü 376,3 Wyspa. Główny nurt lewy. Km 19,7 Ü 380,3 Białoruski słup nr 1322 Km 19,0 Ü 381 tablica informacyjna szlaku. Wygoda. Miejsce etapowe przy ujściu starorzecza. Schron turystyczny z kominkiem. Mały teren biwakowy. Do najbliższych zabudowań około 700m. Do stadniny polną drogą w dół rzeki i dalej w lewo około 1100 m a następnie 5,3 km drogą z płytek betonowych. Ñ E: 52-12-424, W: 023-18-157 37
40 Zwieńczenie cerkwi w ukraińskiej Leżnicy, fot. J. Tworek Km 17,8 Ü 382,2 Białoruski słup nr 1224 Km 16,8 Ü 383,2 Budka strażnicza na białoruskim brzegu. Km 13,5 Ü 386,5 Umocnienia brzegu po białoruskiej stronie (kamienne główki). Kolejno trzy co 50 m, a potem kolejne. Km 12,9 Ü 387,1 Polski słup nr 1228. Km 11,0 Ü 389,0 Napowietrzna linia telefoniczna. Pochylnia SG. Km 9,0 Ü 381,0 tablica informacyjna szlaku Buczyce Stare. Widok na zabudowania wsi. E: 52-13-554, W: 023-12-259 Km 8,1 Ü 391,9 Wyspa. Główny nurt prawy. Km 7,2 Ü 392,8 Bubel Łukowiska. Słup białoruski nr 1337. Km 5,3 Ü 394,7 Wyspa. Główny nurt prawa odnoga. Km 2,5 Ü 397,5 Na prawym brzegu mały domek i białoruski słup graniczny (w przeszłości mieszkał tu słynny manekin). Km 2,2 Ü 397,8 Początek wyspy. Nurt lewą odnogą. Na wprost widok polskiego słupa nr 1345 w odległości 500 m. Km 1,2 Ü 398,8 Wysokość białoruskiej wieży strażniczej nad koronami drzew. W prześwicie jasny obelisk zwieńczony gwiazdą. Km 0,5 Ü 399,5 Początek wyspy, widoczne zabudowania Niemirowa. Km 0,2 Ü 399,8 Styk granicy na Bugu i lądowej z Białorusią Km 0,0 Ü 400,0 Niemirów (P), Gnojno (L). Przeprawa promowa Niemirów Gnojno (samochody osobowe, rowery, piesi), pomosty dla kajakarzy. Na lewym brzegi zagospodarowany teren – zadaszenie turystyczne i tablica informacyjna szlaku do ujścia Bugu (połączenia z Narwią) 224 km. 38
41 Kilometraż szlaku KILOMETRAŻ BUGU W GRANICACH POLSKI Niemirów (P)/Gnojno (L) ujście do Narwi (Zalew Zegrzyński). Szlak żeglowny, wytyczony tyczkami nurtowymi, brzegowymi i kępowymi. Tablice kilometrowe co 5 km. Km Brzeg Miejscowości, budowle wodne, urządzenia, dopływy i inne 224,2 Granica z Białorusią – 224,0 P Początek Niemirowa tablica szlaku 0,0 223,0 P, L Niemirów Gnojno, prom 1,0 221,5 L Gnojno 2,0 217,5 P Sutno 6,5 217,0 L Borsuki 7,0 214,8 P Wajków 9,2 213,8 L Serpelice 10,2 211,7 L Klepaczew 12,3 208,5 L Kolonia Zabuże 15,5 207,0 P Mielnik prom Mielnik-Zabuże 17,0 201,5 P Osłowo 22,5 200,0 L Mierzwice Stare 24,0 199,1 P Kolonia Osłowo, ujście rz. Mętna 24,9 197,0 L Kolonia Mierzwice Stare 27,0 196,5 P Ujście rz. Mszczona 27,5 196,2 L Kolonia Fronołów, most kolejowy 27,8 195,2 P Olendry 28,8 193,7 P Kolonia Anusin 30,3 193, 4 L Bużka 30,6 192,0 P Turna Duża 32,0 191,3 P Ujście rz. Turna 32,7 191,1 P Turna Mała – Kózki, most drogowy 32,9 191,1 L Kózki 32,9 189,4 L Binduga 34,6 189,0 L Klimczyce 35,0 188,5 P Wolka Nadbużna 35,5 186,3 L Kolonia Klimczyce 37,7 185,1 L Kolonia Mężenin 38,9 184,8 P Ogrodniki 39,2 184,0 L Mężenin 40,0 179,8 P Zajączniki 44,2 179,0 L Drażniew 45,0 174,3 L Kolonia Wyczółków 49,7 173,6 L Ruska Strona 50,4 173,0 P Drohiczyn 51,0 171,8 L Bużyska 52,2 168,7 P Wólka Zamkowa 55,3 168,6 L Starczewice 55,4 166,4 L Mogielnica 57,6 165,9 L Ujście rz. Myśl 58.1 163,4 P Tonkiele 60,6 163,0 L Frankopol, most drogowy 61,0 161,6 P Kolonia Chrołowice Stare 62,4 161,5 L Wasilew Szlachecki 62,5 161,3 P Chrołowice 62,7 Ü 39
42 40 159,1 L Wirów 64,9 159,0 P Chutkowice 65,0 157,7 P Wierzchuca Nadbużna 66,3 154,3 L Mołożew 69,7 152,0 L Gródek 72,0 151,4 P Bużyska Stare 72,6 148,5 P Śledzianów 75,5 147,0 P Arbasy 77,0 146,0 P Osnówka 78,0 144,5 L Kolonia Osnówka 79,5 144,2 L Kolonia Krzemień 79,8 144,0 P Granne 80,0 142,5 L Krzemień 81,5 141,1 P Kruży 82,9 141,0 L Wieska 83,0 140,5 P Głęboczek 83,5 139,6 L Kolonia Wieska 84,4 139,4 P Leśniki 84,6 137,8 P Głody 86,2 137,0 P Kolonia Wojtkowice-Glinna 87,0 134,8 P Wojtkowice-Glinna prom 89,2 134,5 L Kamieńczyk 89,5 133,5 L Matejki 90,5 132,3 P Ujście rz. Nurzec 91,7 132,0 P Ślepowrony Nadgórne 92,0 131,5 L Białobrzegi, ujście rz. Cetynia 92,5 130,8 L Młynarz 93,2 130,5 L Kółko 93,5 130,3 P Obryte 93,7 129,8 P Ołowka 94,2 129,0 L Kiełpiniec 95,0 128,0 P Myślibory 96,0 127,5 P Murawskie Nadbużne 96,5 126,8 P Kosaki Stare 97,2 124,0 P Kamianka Nadbużna 100,0 123,2 L Dabrówka 100,8 123,2 P Nur 100,8 120,8 – Nur most drogowy 103,2 119,8 L Dąbrówka Przewóz Nurski 104,2 119,5 P Łęg Nurski 104,5 119,0 L Kamieńskie 105,0 118,0 P Ołtarze-Gołacze 106,0 114,9 L Grodziskie 109,1 114,8 P Zuzela 109,2 113,6 P Zakrzewo Słomy 110,4 113,1 L Wólka Nadbużna 110,9 111,5 P Zgleczewo Szlacheckie Stare 112,5 110,7 L Wólka Groble 113,3 110,7 P Zgleczewo Panieńskie 113,3 109,4 L Rybaki-Olechny 114,6 108,9 L Rytele-Olechny 115,1 108,0 P Gąsiorowo 116,0 106,5 P Podgórze-Gazdy 117,5 105,7 L Rytele Wszołki 118,3 104,5 L Rytele Suche 119,5 104,5 P Rostki Piotrowice 119,5
43 Kilometraż szlaku 103,2 L Rytele Świeckie 120,8 103,1 P Rostki Wielkie 120,9 101,7 P Zawisty Nadbużne 122,3 101,3 L Ujście rz. Kosówka 122,7 101,0 P Zawisty Dzikie Stare 123,0 99,2 L Boreczek 124,8 98,1 P Małkinia-Borowe most i zniszczony most 125,9 97,2 L Borowe 126,8 96,1 – Małkinia most kolejowy 127,9 95,5 P Klukow-Morgi 128,5 94,0 L Kiełczew 130,0 93,5 P Glina 130,5 90,8 L Kiełczew Kol. 133,2 89,5 P Brok Podducze 134,5 88,8 L Morzyczyn-Podkule 135,2 87,2 P Ujście rz. Brok 136,8 86,4 L Morzyczyn 137,6 86,4 P Brok-Zabrocze 137,6 86,4 P Brok-Stare miasto 137,6 84,6 P Ujście rz. Turka 139,4 82,0 – Brok most drogowy 142,0 81,2 L Płatkownica 142,8 81,1 P Brok-Brzostowa 142,9 79,8 – W korycie wrak parowca z 1946 r. 144,2 76,5 L Wilczogęby 147,6 76,1 P Bojany Stare 147,9 74,5 L Zalesie-Suc 149,5 73,0 P Udrzyn 151,0 71,8 L Razny 152,2 70,0 L Zarzetka 154,0 66,9 P Tuchlin 157,1 64,6 P Budy Nowe 159,4 63,5 P Budy Stare 160,5 60,5 L Brzuza 163,5 57,7 L Wywłoka Stara 166,3 54,2 L Szumin 169,8 54,2 P Budy-Baraki 169,8 46,0 P Brańszczyk 178,0 44,0 P Bieliny 180,0 43,3 L Rafa 180,7 42,5 L Ujście rz. Liwiec 181,5 41,6 P Nakuł 182,4 41,5 L Kamieńczyk 182,5 39,0 P Turzyn 146,0 39,0 L Suwiec Stary 146,0 37,2 L Kółko 186,8 36,0 L Skuszew 188,0 35,2 – Wyszków nowy most drogowy 188,8 35,0 P Wyszków-Zakręzie 189,0 34,5 L Latoszek 189,5 34,5 – Wyszków most drogowy, wodowskaz 189,5 34,0 P Wyszków 190,0 33,3 L Rybienko Leśne 190,7 33,2 P Rybienko 190,8 32,0 L Droszewo 192,0 31,0 P Rybno Stare 193,0 41
44 30,0 L Deskurów 194,0 29,5 P Tulewo 194,5 28,0 L Grądy 196,0 27,0 L Ślubów 197,0 26,5 P Gulczewo Stare 197,5 24,5 L Młynarze 199,5 23,0 L Słopsk 201,0 22,2 L Ujście rz. Fiszer 201,8 22,0 P Somianka 202,0 20,0 L Dręszew 204,0 19,8 P Kępa Barcicka 204,2 18,5 P Jasieniec Dolny 205,5 17,8 L Sekundówka 206,2 17,0 P Barcice Stare 207,0 16,0 L Ślężany 208,0 15,8 P Jackowo Dolne 208,2 14,5 P Janki 209,5 13,5 P Janki d. folwark 210,5 13,0 L Czarnów 211,0 12,0 P Popowo 212,0 11,5 P Popowo d. folwark 212,5 10,0 L Stasipole 214,0 9,0 L Kuligów próg na całej szerokości 215,0 6,0 P Bindugi 218,0 5,0 L Popielarze 219,0 5,0 P Kania Polska 219,0 4,0 P Kania Nowa 220,0 3,0 P Nowa Wieś 221,0 2,5 L Dąbrowa Arciechowska 221,5 1,5 P Cupel 222,5 0,0 Ujście Zalew Zegrzyński 224.0 Rzeka Bug w okolicach Krzyczewa, fot. G. Jaworski 42
45 Na wodach granicznych Rozdział 3
46 Spływ Bugiem granicznym należy zakończyć minimum pół godziny przed zachodem słońca, fot. arch. PTTK Włodawa Dla zdecydowanej większości mieszkańców Polski, nie mówiąc o obywatelach innych państw Unii Europejskiej, nasza wschodnia granica kojarzona jest z niedostępnością lub zgoła egzotyką cywilizacyjną. W środowisku aktywnych turystycznie kajakarzy znajomość tematu przedstawia się nieco korzystniej m.in. dzięki omawianiu go na ogólnopolskich zlotach i naradach oraz poprzez wymianę doświadczeń. Jednak znajomość samej rzeki oraz uwarunkowań uprawiania turystyki na granicznym odcinku Bugu pozostawia wiele do życzenia. Warto na wstępie zaznaczyć, że graniczny odcinek Bugu to nie tylko granica Polski z powstałymi w 1992 r. Ukrainą i Białorusią, ale od 1 V 2004 r. wschodnia granica Unii Europejskiej. Ważnym elementem określającym swobodny dostęp do uprawiania turystyki kajakowej na rzece Bug przez obcokrajowców było wejście naszego kraju 21 XII 2007 r. do strefy Schengen. Organizacja spływów na granicznym, środkowym biegu Bugu wymaga znajomości i przestrzegania przepisów związanych z ochroną granicy państwa. Przepisy te powinni znać zarówno organizatorzy, jak i uczestnicy spływu, gdyż udział w takiej imprezie odbiega znacznie, z powodu ograniczeń, od spływania rzekami w głębi kraju czy na wodach granicznych z innymi sąsiadami jak: Niemcy, Czechy, Słowacja, Litwa. Zmiana tego stanu rzeczy może nastąpić w przyszłości, pod warunkiem wstąpienia Ukrainy i Białorusi do Unii Europejskiej oraz objęcia tych państw układem z Schengen. Umowy, rozporządzenia, definicje Podstawowymi dokumentami zawierającymi regulacje prawne obszarów granicznych są umowy między graniczącymi ze sobą państwami. Dotyczą one przebiegu, oznakowania i utrzymania granicy, a także działalność międzypaństwowych Komisji Granicznych, pełnomocników granicznych, sposobu użytkowania wód granicznych i wszystkich urządzeń przecinających linię granicy (linie kolejowe, drogi, zapory, jazy itp.), działalności gospodarczej i ochrony środo- 44
47 Na wodach granicznych wiska. Ponieważ Polska poprzez Bug graniczy z dwoma państwami, wymienione wyżej sprawy powinny regulować oddzielne umowy. Umowę między RP a Ukrainą sporządzono w Kijowie 12 I 1993 r., jej treść opublikowana została w Dz.U.94.63.267. Bardziej skomplikowana jest sprawa umowy granicznej z Białorusią. Do dzisiaj Polska takiej umowy z Białorusią nie podpisała. W tej sytuacji obie strony honorują i stosują w praktyce postanowienia umowy między PRL a ZSRR zawartej w Moskwie 15 II 1961 r. (Dz.U.61.47.253). Dla kajakarzy znajdujących się na wodach granicznych istotne jest określenie linii granicznej. Umowy stanowią, iż na granicznych wodach płynących linia granicy przebiega ich środkiem albo środkiem głównego nurtu odnogi. Główną odnogą jest ta, która przy średnim stanie wody wskazuje większy przepływ. W przypadkach występowania zatok stosuje się tzw. linię wyrównaną, jednakowo oddaloną od odpowiednio wyrównanych linii brzegów. Wyspy na rzekach granicznych należą do terytorium jednej lub drugiej strony w zależności od ich położenia w stosunku do linii granicy (głównego nurtu rzeki) i są ujęte w dokumentacji granicznej. Nie jest to więc wiedza dostępna turyście, dlatego w praktyce opływamy wyspy, trzymając się odnogi głównego nurtu jako linii granicznej, natomiast w przypadku wątpliwości płyniemy lewą odnogą rzeki. W przypadku rzek nieżeglownych (a takim jest Bug na odcinku granicznym) obiekty pływające nie mogą przekraczać linii granicy. Ważną informacją, wynikającą z umów międzypaństwowych, jest zagadnienie przybijania (dopływania) do brzegu sąsiedniego państwa. W świetle zawartych umów taka sytuacja jest dopuszczalna wyłącznie w przypadku wyższej konieczności (sytuacje zagrożenia życia i zdrowia). Trzeba o tym pamiętać, szczególnie że władze graniczne powinny w myśl przepisów okazać poszkodowanym pomoc. Niedopuszczalne jest natomiast nadużywanie tej możliwości. Wówczas przybicie do zagranicznego brzegu może zostać potraktowane jako nielegalne (umyślne lub nieumyślne) przekroczenie granicy państwowej, a ono podlega już sankcjom karnym. Dla właściwego planowania etapów spływu konieczna jest znajomość przepisu mówiącego o tym, iż obiekty pływające nie mogą pływać na wodach granicznych w porze nocnej, zaczynającej się pół godziny przed zachodem słońca, a kończącej się pół godziny po jego wschodzie. Organizatorzy spływu, planując jego etapy na granicznym Bugu, nie mogą więc dopuścić do sytuacji, w której uczestnicy dopłyną na metę etapu później niż pół godziny przed zachodem słońca. Podstawowym aktem prawnym regulującym sprawy ochrony granicy państwa jest ustawa z 12 X 1990 r. o ochronie granicy państwowej (Dz.U. Nr 78, poz. 461 z późniejszymi zmianami: z 1997 r. Nr 6, poz. 31 i Nr 43, poz. 271, z 2000 r. Nr 12, poz. 136 i Nr 120, poz. 1268 oraz z 2001 r. Nr 45, poz. 498 tekst jednolity Dz. U. z 2005 r. Nr 226, poz. 1944). Bardzo ważnym uzupełnieniem przepisów, wynikających bezpośrednio z umów międzypaństwowych i ustaw, są rozporządzenia wydane przez odpowiednie polskie organy. Są to: 45
48 46 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 21 II 2008 r. w sprawie warunków uprawiania turystyki, sportu, polowań i połowu ryb w strefie nadgranicznej (Dz. U. z 2008 r. Nr 80, poz.481), Rozporządzenie Nr 204 Wojewody Lubelskiego z 8 XI 2002 r. w sprawie przepisów porządkowych obowiązujących w pasie drogi granicznej i w strefie nadgranicznej na terenie województwa lubelskiego (Dz.Urz.Woj.Lub.02.143.3134). Rozporządzenie Nr 1 Wojewody Lubelskiego z 27 VI 2013 r. w sprawie wprowadzenia zakazu przebywania na niektórych odcinkach pasa drogi granicznej (Dz. Urz. Woj. Lub. 2013. 3270). Przywołane wyżej przepisy, zawarte w umowach i ustawach, są obligatoryjne i nie podlegają żadnym wyjątkom czy też uzgodnieniom. Do tego typu nakazów i zakazów, traktowanych jako karalne wykroczenia, należą również przepisy wprowadzające ograniczenia w pasie drogi granicznej i w strefie nadgranicznej (tym bardziej na obszarze wód granicznych). Przepisy te zabraniają: umieszczania napisów i rysunków na znakach i urządzeniach granicznych lub samowolnego ustawiania, niszczenia, uszkadzania, usuwania, zmiany położenia lub czynienia ich niewidocznymi; fotografowania obiektów, znaków i urządzeń granicznych oraz terenów poza linią granicy państwowej; bezpośredniego komunikowania się przez granicę państwową oraz przerzucania lub przejmowania przez linię graniczną jakichkolwiek przedmiotów; ustawiania przeszkód, kopania dołów lub rowów w pasie drogi granicznej. Do katalogu zakazów zaliczyć należy również te, które powinny być indywidualnie i szczegółowo uzgodnione przez organizatorów spływu granicznym Bugiem z Nadbużańskim Oddziałem SG. Mianowicie: zakaz przebywania w niektórych odcinkach pasa drogi granicznej, związanych przede wszystkim z istniejącą infrastrukturą i ochroną przejść granicznych; kąpiel w rzece granicznej Bug podczas etapu i w miejscach biwakowych; organizacja (co do miejsca i czasu) ognisk turystycznych uczestników imprezy; lokalizacja miejsc biwakowych oraz przekazywanie Straży Granicznej informacji o osobach, pojazdach itp. przebywających w porze nocnej w obozowisku; przekazywanie informacji dotyczących liczby kajaków i osób przebywających na wodach granicznych podczas spływania. Określony Rozporządzeniem Wojewody Lubelskiego z dnia 27 czerwca 2013 r. zakaz przebywania na niektórych odcinkach pasa drogi granicznej obejmuje: Gminy: Lubycza Królewska, Ulhówek, Dołhobyczów; od znaku nr 638 do znaku 820 granica lądowa do styku z granicą na Bugu (Gołębie) oraz do znaku 821 na granicy rzecznej. Placówki SG: Chłopiatyn, Dołhobyczów, Kryłów od znaku nr 820.
49 Na wodach granicznych Gmina Hrubieszów od znaku nr 862 do znaku 865 (Ślipcze – Placówka SG w Kryłowie) i od znaku nr 880 do znaku 882 (Husynne Placówka SG w Hrubieszowie). Gmina Horodło od znaku nr 900 do znaku 902 (Zosin Placówka SG w Horodle). Gmina Dorohusk od znaku nr 972 do znaku 974 (Husynne Placówka SG w Dorohusku), od znaku nr 987 do znaku 990 (Okopy Placówka SG w Dorohusku), od znaku nr 1003 do znaku 1005 (Świerże Placówka SG w Dorohusku) oraz od znaku nr 1009 do 1010 (Mielnik Placówka SG w Dorohusku). Gmina Sławatycze od znaku nr 1185 do znaku 1187 (Sławatycze Mościska; Placówka SG w Sławatyczach). Gmina Terespol od znaku nr 1259 do znaku 1269 (Terespol – Kozłowice; Placówka SG w Terespolu) oraz od znaku nr 1276 do znaku 1277 (Kukuryki Placówka SG w Terespolu). Praktyczne znaczenie ograniczeń dla kajakarzy na wyszczególnionych odcinkach sprowadza się przede wszystkim do braku możliwości rozpoczynania i kończenia spływu, urządzania obozowisk i postojów. Nie dotyczy to oczywiście sytuacji Logo Nadbużańskiego nadzwyczajnych, np. konieczności Oddziału Straży Granicznej przenosek z powodu zatorów i innych przeszkód, wywrotek, uszkodzenia sprzętu, zagrożenia życia i zdrowia w takich przypadkach kontaktujemy się z właściwą Placówką Straży Granicznej. Rozporządzenie MSWiA w sprawie warunków uprawiania turystyki nakłada na organizatorów (lub osoby fizyczne) obowiązek powiadamiania właściwego miejscowo komendanta placówki Straży Granicznej o planowanych czynnościach lub imprezach nie później niż 2 godziny przed ich rozpoczęciem. O ile przepis ten jest praktyczny i wygodny dla organizatorów i osób planujących w porze dziennej (wg wyżej podanej definicji) imprezę sportową, wędkowanie lub polowanie, o tyle w przypadku wieloetapowych spływów kajakowych jest niewygodny i niepraktyczny zarówno dla kajakarzy, jak i Straży Granicznej. Przepisy dotyczące sposobu, a przede wszystkim czasu powiadamiania Straży Granicznej o spływach, nie bez powodów są kontestowane i mogą w najbliższym czasie ulec zmianie. Dobre, odpowiedzialne przygotowanie wielodniowego spływu kajakowego wymaga znacznie bardziej wyprzedzającego w czasie uzgadniania niezbędnych spraw formalnych i organizacyjnych. Przede wszystkim trzeba o spływie powiadomić komendę Nadbużańskiego Oddziału SG w Chełmie, która przekaże informacje właściwej placówce SG, z której funkcjonariuszami spotkamy się już 47
50 na trasie. Należy również uwzględnić fakt, iż polska Straż Graniczna powiadamia swoich odpowiedników na Ukrainie (Lwowski Oddział Państwowej Służby Granicznej: od znaku nr 638 do 950 oraz Łucki OPSG: od znaku nr 950 do 1084) i Białorusi (86 Grupa Graniczna Państwowej Służby Granicznej w Brześciu od znaku nr 1123 do 1346) nie tylko o samej imprezie, ale też o niektórych jej aspektach. Z tego powodu w swoich postępowaniach przygotowawczych organizatorzy spływów powinni być odpowiedzialnym i przewidywalnym partnerem. Podane wyżej uwarunkowania organizacji spływów Funkcjonariusze SG to widok codzienny na Bugu granicznym, fot. arch. UKS KIKO Zamość kajakowych na granicznych wodach rzeki Bug wymagają też od organizatorów zapoznawania się z aktualnie obowiązującymi przepisami w tym zakresie. Ułatwia to strona internetowa Straży Granicznej www.strazgraniczna.pl. Konieczna dla turysty jest znajomość zakresu uprawnień funkcjonariuszy SG, których m.in. uprawnienia policyjne nie ograniczają się tylko do samej granicy, ale rozciągają się w całej strefie nadgranicznej i dlatego nie powinien zaskakiwać nas widok patrolu drogowego SG. Wśród lewobrzeżnych kajakarzy na granicznym Bugu dość popularne jest żartobliwe powiedzenie, że Straż Graniczna jest dla nich jak ojciec i matka – gdy zasłużymy, to skarci, ale gdy jesteśmy w potrzebie, to udzieli nam niezbędnej pomocy. Nadbużański Oddział Straży Granicznej Ochrona granicy jako jednej z podstawowych funkcji państwa uregulowana jest ustawą z 12 X 1990 r. o Straży Granicznej (Dz. U. 1990 r. Nr 78, poz. 462 z późniejszymi zmianami). Do realizacji zadań określonych ustawą powołano jednolitą, umundurowaną i uzbrojoną formację Straż Graniczną. Na mocy ustawowej delegacji Zarządzeniem nr 6/91 z 14 II 1991 r. Komendant powołał 11 komend oddziałów Straży Granicznej, w tym Nadbużański Oddział Straży Granicznej im. 27 Wołyńskiej Dywizji Armii Krajowej w Chełmie. NOSG ochrania zewnętrzną granicę Unii Europejskiej o długości 467,570 km, z czego: granicę rzeczną na Bugu z Białorusią o długości 171,310 km, granicę rzeczną na Bugu z Ukrainą o długości 227,770 km oraz granicę lądową z Ukrainą o długości 68,490 km. Teren odpowiedzialności NOSG rozciąga się na północy do Placówki SG w Mielniku podlegającej Podlaskiemu Oddziałowi SG, a na południu do Placówki SG w Horyńcu podlegającej Bieszczadzkiemu Oddziałowi SG. Komendzie NOSG podlega 18 Placówek SG. Należy wspomnieć, że powstanie w Chełmie formacji powołanej 48
51 Na wodach granicznych do ochrony granicy sięga 1945 r., kiedy utworzone zostały Wojska Ochrony Pogranicza (WOP). Przed ostatecznym zastąpieniem i rozwiązaniem formacji wojskowej, jakim był WOP, w Chełmie stacjonowały: Nadbużańska Brygada Wojsk Ochrony Pogranicza (31 V 1976 30 X 1989) i Nadbużański Batalion Bieszczadzkiej Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza (31 X 1989 15 V 1991). Patrol Straży Granicznej na Bugu, fot. J. Tworek Komenda Nadbużańskiego Oddziału Straży Granicznej im. 27 Wołyńskiej Dywizji Armii Krajowej w Chełmie ” 22-100 Chełm, ul. Trubakowska 2 tel. centrala: 82 568 50 00, Sekretariat Komendanta Oddziału: tel. 82 568 50 02, fax: 82 568 57 00 ď www.nadbuzanski@strazgraniczna.pl? e-mail: nadbuzanski@strazgraniczna.pl Placówka Straży Granicznej w Hrebennem ” 22-681 Hrebenne, ul. 3 Maja tel.: 84 667 45 00? e-mail: hrebenne@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 16,70 km i jest to wyłącznie granica lądowa z Ukrainą. Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Horyńcu (Bieszczadzki Oddział SG w Przemyślu), a od północy z rejonem Placówki w Łaszczowie. Na odcinku tej granicy znajdują się dwa przejścia graniczne: drogowe i kolejowe w Hrebennem. Gminy w strefie nadgranicznej: Tomaszów Lubelski (m), Tomaszów Lubelski, Bełżec, Lubycza Królewska, Jarczów Placówka Straży Granicznej w Łaszczowie ” 22-650 Łaszczów, ul. Lwowska 29 tel.: 84 661 22 00? e-mail: laszczow@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 16,04 km i jest to wyłącznie granica lądowa z Ukrainą. Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Hrebennem, a od północy z rejonem Placówki w Chłopiatynie. Gminy w strefie nadgranicznej: Jarczów, Łaszczów, Ulhówek, Lubycza Królewska Placówka Straży Granicznej w Chłopiatynie ” 22-540 Dołhobyczów, Chłopiatyn 41A tel.: 84 666 05 00? e-mail: chlopiatyn@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 19,962 km i jest to wyłącznie granica lądowa z Ukrainą. Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Łaszczowie, a od północy z rejonem Placówki w Dołhobyczowie. Gminy w strefie nadgranicznej: Dołhobyczów, Telatyn, Ulhówek, Łaszczów 49
52 Placówka Straży Granicznej w Dołhobyczowie ” 22-540 Dołhobyczów, ul. Partyzantów 15 tel.: 84 653 14 00, fax: 84 653 14 05, tel. IP: 6638500? e-mail: dolhobyczow@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 15,79 km i jest to wyłącznie granica lądowa z Ukrainą (od słupa nr 766 do słupa nr 820 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Chłopiatynie, a od północy z rejonem Placówki w Kryłowie. Gminy w strefie nadgranicznej: Dołhobyczów, Mircze, Telatyn Placówka Straży Granicznej w Kryłowie ” 22-530 Mircze, ul. Hrubieszowska 7 tel.: 84 651 83 00, fax: 84 651 83 05, tel. IP: 6638300? e-mail: krylow@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 27,82 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Ukrainą (od słupa nr 820 do słupa nr 853 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Dołhobyczowie, a na północy z rejonem Placówki w Hrubieszowie. Gminy w strefie nadgranicznej: Dołhobyczów, Hrubieszów, Werbkowice, Mircze. Placówka Straży Granicznej w Hrubieszowie ” 22-500 Hrubieszów, ul. Wyzwolenia 56 tel.: 84 6697 56 00, fax: 84 697 56 05, tel. IP: 6630300? e-mail: hrubieszow@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 26,65 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Ukrainą (od słupa nr 853 do słupa nr 882 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Kryłowie, a od północy z rejonem Placówki w Horodle. Na odcinku tej granicy znajdują się dwa przejścia graniczne: drogowe w Zosinie i kolejowe w Hrubieszowie. Gminy w strefi e nadgranicznej: Werbkowice, Trzeszczany, Hrubieszów, Hrubieszów (m). Placówka Straży Granicznej w Horodle ” 22-523 Horodło, ul. Piłsudskiego 112 tel.: 84 651 75 00, fax: 84 651 75 05, tel. IP: 6637500? e-mail: horodlo@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 38,566 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Ukrainą (od słupa nr 882 do słupa nr 931 włącznie) Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Hrubieszowie, a na północy z rejonem Placówki w Skryhiczynie. Gminy w strefi e nadgranicznej: Uchanie, Hrubieszów, Horodło. Placówka Straży Granicznej w Skryhiczynie ” 22-145 Dubienka, Skryhiczyn 69 tel.: 82 566 74 00, fax: 82 566 74 05, tel. IP: 6637400? e-mail: skryhiczyn@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 29,89 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Ukrainą (od słupa nr 931 do słupa nr 966 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Horodle, a od północy z rejonem Placówki Dorohusku. Gminy w strefi e nadgranicznej: Dubienka, Białopole, Żmudź, Horodło. Placówka Straży Granicznej w Dorohusku ” 22-175 Dorohusk tel.: 82 566 62 00, fax: 82 566 62 05, tel. IP: 6621200? e-mail: dorohusk@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 36,23 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Ukrainą (od słupa nr 966 do słupa nr 1010 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Skryhiczynie, a od północy z rejonem placówki w Woli Uhruskiej. 50
53 Na wodach granicznych Na odcinku tej granicy znajdują się dwa przejścia graniczne: drogowe i kolejowe w Dorohusku Gminy w strefie nadgranicznej: Dorohusk, Kamień, Chełm (m), Chełm. Placówka Straży Granicznej w Woli Uhruskiej ” 22-230 Wola Uhruska, ul. Turystyczna 10 tel.: 82 591 72 00, fax: 82 591 72 05, tel. IP: 6637200? e-mail: wolauhruska@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 32,11 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Ukrainą (od słupa nr 1010 do słupa nr 1041 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Dorohusku, a na północy z rejonem Placówki w Zbereżu. Gminy w strefie nadgranicznej: Wola Uhruska, Ruda Huta, Sawin, Dorohusk. Placówka Straży Granicznej w Zbereżu ” 22-320 Wola Uhruska, Zbereże 30 tel.: 82 591 75 00, fax: 82 591 75 05, tel. IP: 6636500? e-mail: zbereze@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 36,69 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Ukrainą (do zbiegu granic: polskiej, ukraińskiej i białoruskiej od słupa nr 1041 do słupa 1083 włącznie i nr 1123 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Woli Uhruskiej, a od północy z rejonem Placówki we Włodawie. Gminy w strefie nadgranicznej: Hańsk, Włodawa, Wola Uhruska. Placówka Straży Granicznej we Włodawie ” 22-200 Włodawa, ul. Wojska Polskiego 18 tel.: 82 572 74 00, fax: 82 572 74 05, tel. IP: 6636400? e-mail: wlodawa@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 16,95 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Białorusią (od zbiegu granic: polskiej, ukraińskiej i białoruskiej od słupa nr 1123 do słupa 1147 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Zbereżu, a od północy z rejonem Placówki w Dołhobrodach. Gminy w strefi e nadgranicznej: Włodawa (m), Włodawa, Wyryki. Placówka Straży Granicznej w Dołhobrodach ” 22-220 Hanna, Dołhobrody 58a tel.: 83 379 94 00, fax: 83 379 94 05, tel. IP: 6636300? e-mail: dolhobrody@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 22,05 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Białorusią (od słupa nr 1147 do słupa nr 1176 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki we Włodawie, a od północy z rejonem Placówki w Sławatyczach. Gminy w strefie nadgranicznej: Sosnówka, Hanna, Włodawa. Placówka Straży Granicznej w Sławatyczach ” 21-515 Sławatycze tel.: 83 376 82 00, fax: 83 376 82 05, tel. IP: 6636200? e-mail: slawatycze@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 27,79 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Białorusią (od słupa nr 1176 do słupa nr 1211 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Dołhobrodach, a od północy z rejonem Placówki w Kodniu. Na odcinku tej granicy znajduje się drogowe przejście graniczne w Sławatyczach. Gminy w strefie nadgranicznej: Sławatycze, Tuczna, Sosnówka, Kodeń, Hanna. Placówka Straży Granicznej w Kodniu ” 21-509 Kodeń, ul. 1 Maja 18 tel.: 83 376 95 00, fax: 83 376 95 05, tel. IP: 6631500? e-mail: koden@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 33,10 km i jest to wyłącznie granica na 51
54 rzece Bug z Białorusią (od słupa nr 1211 do słupa nr 1254 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Sławatyczach, a od północy z rejonem Placówki w Terespolu. Gminy w strefie nadgranicznej: Kodeń, Piszczac, Terespol. Placówka Straży Granicznej w Terespolu ” 21-550 Terespol, ul. Wojska Polskiego 164 tel.: 83 377 23 00, fax: 83 377 23 05, tel. IP: 6687300? e-mail: terespol@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 16,36 km i jest to wyłącznie granica rzeczna z Białorusią (od słupa nr 1254 do słupa nr 1278 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Kodniu, a od północy z rejonem Placówki w Bohukałach. Na odcinku tej granicy znajdują się cztery przejścia graniczne: drogowe w Terespolu, kolejowe w Terespolu, drogowe połączone drogą celną o długości 5,2 km z nowoczesnym terminalem w Koroszczynie. Gminy w strefi e nadgranicznej: Terespol, Zalesie, Biała Podlaska. Placówka Straży Granicznej w Bohukałach ” 21-550 Terespol, Bohukały 33 tel.: 83 375 81 20, fax: 83 375 81 25, tel. IP: 6631320? e-mail: bohukaly@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 28,86 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Białorusią (od słupa nr 1278 do słupa nr 1313 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Terespolu, a od północy z rejonem Placówki w Janowie Podlaskim. Gminy w strefi e nadgranicznej: Rokitno, Leśna Podlaska, Terespol, Zalesie, Biała Podlaska. Placówka Straży Granicznej w Janowie Podlaskim ” 21-505 Janów Podlaski, ul. Brzeska 71 tel.: 83 341 62 00, fax: 83 341 62 05, tel. IP: 6631200? e-mail: janowpodlaski@strazgraniczna.pl Placówka chroni granicę na odcinku 25,96 km i jest to wyłącznie granica na rzece Bug z Białorusią (od słupa nr 1313 do słupa nr 1346 włącznie). Placówka styka się na południu z rejonem Placówki w Bohukały, a od północy z rejonem Placówki w Mielniku (Podlaski Oddział SG w Białymstoku). Gminy w strefi e nadgranicznej: Konstantynów, Janów Podlaski. Wędrując kajakiem wzdłuż naszej wschodniej granicy, powinniśmy kierować się odpowiedzialnością i zdrowym rozsądkiem, pamiętając, że: spływ należy zgłosić Straży Granicznej, bezpośrednio przed wodowaniem wykonujemy telefon do Placówki SG, podając liczbę płynących osób i kajaków (w przypadku wpływania na Bug z dopływu, zatrzymujemy spływ przy ujściu i kontaktujemy się z Placówką SG), po zakończeniu etapu informujemy telefonicznie Placówkę SG, w przypadku biwakowania nad rzeką oprócz uzgodnień z właścicielem terenu informujemy o tym również Straż Graniczną (posiadamy listę uczestników oraz samochodów na miejscu biwakowania). Słupy graniczne, od lewej polski, ukraiński, białoruski 52
55 Na wodach granicznych Informacje praktyczne dla organizatorów spływów Punkty etapowe Placówki SG (zgłaszanie spływów) Lp. Km Miejscowość Placówka Straży Granicznej NOSG 1. 400,0 Gołębie styk granicy lądowej i na rzece Dołhobyczów Kryłów 84 653 14 00 84 651 83 00 2. 398,5 Gołębie, gm. Dołhobyczów Kryłów 84 651 83 00 3. 388,7 Kryłów, gm. Mircze Kryłów 84 651 83 00 4. 378,6 Kosmów, gm. Hrubieszów Kryłów 84 651 83 00 5. 358,6 Czumów, gm. Hrubieszów Hrubieszów 84 697 56 00 6. 352,5 Gródek ujście Huczwy Hrubieszów 84 697 56 00 Gm. Hrubieszów 7. 346,9 Husynne, gm. Hrubieszów Hrubieszów 84 697 56 00 8. 324,9 Zosin-Komora, gm. Horodło Horodło 84 651 75 00 9. 321,5 Łuszków, gm. Horodło Horodło 84 651 75 00 10. 315,4 HORODŁO Horodło 84 651 75 00 11. 306,4 Matcze, gm. Horodło Horodło 84 651 75 00 12. 291,6 Starosiele, gm. Dubienka Skryhiczyn 82 566 74 00 13. 288,5 DUBIENKA Skryhiczyn 82 566 74 00 14. 276,9 Uchańka, gm. Dubienka Skryhiczyn 82 566 74 00 15. 270,3 Husynne, gm. Dorohusk Dorohusk 82 566 62 00 16. 256,7 DOROHUSK Dorohusk 82 566 62 00 17. 250,6 Okopy, gm. Dorohusk Dorohusk 82 566 62 00 18. 240,5 Świerże, gm. Dorohusk Dorohusk 82 566 62 00 19. 237,5 Hniszów, gm. Ruda-Huta Wola Uhruska 82 591 72 00 20. 221,0 Siedliszcze ujście Uherki Wola Uhruska 82 591 72 00 gm. Wola Uhruska 21. 218,5 WOLA UHRUSKA Wola Uhruska 82 591 72 00 22. 213,0 Bytyń starorzecze, Wola Uhruska 82 591 72 00 gm. Wola Uhruska 23. 198,5 Zbereże, gm. Wola Uhruska Zbereże 82 591 75 00 24. 185,5 Wołczyny, gm. Włodawa Zbereże 82 591 75 00 25. 175,8 Sobibór (dwór), gm. Włodawa Zbereże 82 591 75 00 26. 172,2 Dubnik Trójstyk, gm. Włodawa Włodawa 82 572 74 00 27. 162,2 Włodawa wodowskaz Włodawa 82 572 74 00 M. WŁODAWA 28. 152,4 Różanka, gm. Włodawa Dołhobrody 83 379 94 00 29. 145,2 Pawluki, gm. Włodawa Dołhobrody 83 379 94 00 30. 130,1 Kuzawka, gm. Hanna Sławatycze 83 376 82 00 31. 126,3 SŁAWATYCZE Sławatycze 83 376 82 00 32. 114,3 Jabłeczna, gm. Sławatycze Sławatycze 83 376 82 00 33. 107,5 Szostaki, gm. Kodeń Sławatycze 83 376 82 00 34. 104,5 Zalewsze, gm. Kodeń Sławatycze 83 376 82 00 35. 103,0 Sugry, gm. Kodeń Kodeń 83 376 95 00 36. 96,0 KODEŃ zamek Kodeń 83 376 95 00 39. 93,1 KODEŃ ujście Kałamanki Kodeń 83 376 95 00 40. 85,5 Okczyn, gm. Kodeń KODEŃ 83 376 95 00 41. 84,0 Kostomłoty, gm. Kodeń KODEŃ 83 376 95 00 42. 75,0 Żuki, gm. Terespol KODEŃ 83 376 95 00 43. 72,5 Michalków, gm. Terespol KODEŃ TERESPOL 83 376 95 00 83 377 23 00 44. Terespol-odcinek wyłączony 16,360 km TERESPOL 83 377 23 00 45. 52,5 Kuzawka, gm. Terespol BOHUKAŁY 83 375 81 20 46. 49,0 Neple ujście Krzny, gm. Terespol BOHUKAŁY 83 375 81 20 47. 45,0 Krzyczew, Gm. Terespol BOHUKAŁY 83 375 81 20 53
56 48. 34,0 Pratulin, gm. Rokitno BOHUKAŁY 83 375 81 20 49. 16,0 Wygoda, gm. Janów Podlaski JANÓW PODLASKI 83 341 62 00 50. 9,0 Buczyce Stare, gm. Janów Podlaski JANÓW PODLASKI 83 341 62 00 51. 1,0 Bubel Stary, gm. Janów Podlaski JANÓW PODLASKI 83 341 62 00 52. 0.0 Gnojno Niemirów, gm. Konstantynów JANÓW PODLASKI 83 341 62 00 UWAGA! W trakcie przygotowywania niniejszego przewodnika do druku, Straż Graniczna rozpoczęła wprowadzanie nowej numeracji znaków (słupów) granicznych na odcinku granicy polsko-białoruskiej, poczynając od trójstyku Polska Ukraina Białoruś. Dotychczasowy numer 1123 (pierwszy znak na granicy z Białorusią) otrzymał numer 001. Posługując się przewodnikiem, trzeba mieć na uwadze, że podane w treści oraz mapach numery znaków trzeba będzie korygować o liczbę 1122. Odnowiony i przenumerowany (z 1137) słup graniczny we Włodawie przy wodowskazie, fot. A. Jaroszyńska 54
57 Mapy szlaku Rozdział 4
58 56
59 Mapy szlaku 1. Gołębie Kryłów Kosmów 57
60 58 2. Kosmów Czumów Gródek
61 Mapy szlaku 3. Husynne Zosin Horodło 59
62 60 4. Matcze Skryhiczyn Starosiele
63 Mapy szlaku 5. Dubienka Dorohusk Okopy 61
64 62 6. Świerże Hniszów Wola Uhruska
65 Mapy szlaku 7. Zbereże Wołczyny Sobibór 63
66 64 8. Orchówek Włodawa Różanka
67 Mapy szlaku 9. Kuzawka Sławatycze Jabłeczna 65
68 66 10. Szostaki Kodeń Kostomłoty
69 Mapy szlaku 11. Michalków Terespol Kozłowice 67
70 68 12. Kuzawka Krzyczew Pratulin
71 Mapy szlaku 13. Zaczopki Woroblin Wygoda 69
72 70 14. Niemirów Gnojno Serpelice
73 Historia, zabytki, przyroda Rozdział 5
74 Podlaski Przełom Bugu, fot. M. Pomietło Tereny obecnego pogranicza polsko-ukraińskiego i polsko-białoruskiego to wyjątkowe bogactwo wydarzeń i miejsc związanych z dziejami państwa polskiego, a także Ukrainy, Białorusi, Litwy, Rosji. Tutaj wiedzę o swoich dziejach mogą również czerpać w różnym zakresie Żydzi, Węgrzy, Wołosi, Tatarzy, Ormianie czy Niemcy. Z Bugiem związana jest historia Podola, Galicji, Wołynia, Ziemi Chełmskiej, Podlasia, Mazowsza i innych dzielnic dawnej Rzeczypospolitej. Nadbużański tygiel narodów pozostawił trwałe ślady ludzi związanych z wyznaniem katolickim, prawosławnym, unickim, protestanckim, judaizmem, islamem. Te niezwykłe miejsca będziemy mieć w zasięgu ręki po wyjściu z kajaka, odwiedzając stary, zapomniany cmentarz, podziwiając zabytki architektury, leżące na uboczu ruiny, zabytkowe parki lub przydrożne figury czy pomniki. Historia to nie tylko wielkie wydarzenia, to życie konkretnych ludzi, często bardzo znanych i zasłużonych dla Polski. Szczególną uwagę warto zwrócić na tereny pogranicza polsko-ukraińskiego, gdzie ciągle są widoczne w losach miejscowości i ludzi niezabliźnione rany tragicznych, nacechowanych niespotykanym okrucieństwem wydarzeń z czasów okupacji hitlerowskiej, która przyniosła zagładę ludności żydowskiej oraz wybuch okrutnego nacjonalizmu ukraińskiego. Na każdym etapie wędrówki kajakiem granicznym Bugiem możemy poznać wiele interesujących miejsc i miejscowości. 5.1. Walory historyczne i geograficzne Gołębie wieś w gm. Dołhobyczów, na styku granicy lądowej Polski z Ukrainą, wzmiankowana w 1485 r. Geograficznie leży w Kotlinie Hrubieszowskiej. Właścicielem dóbr Hołubie był m.in. Franciszek Jeżewski, uczestnik powstania listopadowego. Po Jeżewskich dobra przejęli Świeżawscy i byli ich ostatnimi właścicielami, do II wojny światowej. We wsi zachował się zespół dworski z pozostałością zabyt- 72
75 Historia, zabytki, przyroda kowego parku. Stary dwór modrzewiowy, liczący według tradycji ponad 300 lat, z powodu zniszczenia został częściowo rozebrany i w 1902 r. do pozostałych zabudowań dobudowane zostało murowane skrzydło (w części parterowe, a w części piętrowe). Autorstwo murowanego dworu przypisuje Dwór w Gołębiach, fot. J. Tworek się znanemu architektowi Władysławowi Marconiemu. Podczas I wojny światowej dwór spłonął. Ocalała murowana część została odbudowana w okresie międzywojennym. Obecnie dwór ma prywatnego właściciela i widoczne są próby przywrócenia jego świetności. Przed wojną większość mieszkańców wsi stanowili Ukraińcy, a w okresie okupacji hitlerowskiej była ona silnym ośrodkiem nacjonalistów. Pozostałym po wysiedlonych mieszkańcach śladem jest stary, pierwotnie unicki, a następnie prawosławny cmentarz. Prehoryłe wieś wzmiankowana w 1473 r. Niegdyś przedmieście Kryłowa i własność Andrzeja Tęczyńskiego. W dobie I Rzeczpospolitej w granicach województwo bełskiego. Przed II wojną światową w połowie zamieszkana przez ludność polską, a w połowie przez ukraińską. W latach 1943-44 teren krwawych starć polsko-ukraińskich. Dzisiejsza rozproszona zabudowa to efekt wojennych zniszczeń. Kryłów od 1523 r. miasto-enklawa ziemi chełmskiej województwa ruskiego, wyspa z zamkiem w województwie wołyńskim, przedmieście Prehoryłe w woj. bełskim. Pozostałości zamku Tęczyńskich i Ostrorogów na wyspie połączonej w 1987 r. z lądem od południa groblą, a od północy mostem. Pierwszy drewniany zamek zaczął wznosić Mikołaj Tęczyński. W 1498 r. zastąpiony murowaną twierdzą. Po Ostrorogach jej właścicielem został osławiony Hieronim Radziejowski, skazany za konszachty z Kozakami na infamię, jeden z inicjatorów wyprawy Szwedów na Polskę. Miasto i zamek zostały zniszczone w 1655 r. przez Kozaków, a następnie w 1656 r. przez Szwedów. Po kolejnym zniszczeniu w 1717 r. zamek nie został odbudowany. Kryłowska twierdza jest przykładem kresowej budowli obronnej na rzucie trójkąta. Do dzisiaj zachowały się potężne mury bastei (widocznej z Bugu), obszerne podziemia i pozostałości murów oporowych. W miejscowości z ciekawszych zabytków znajdują się jeszcze: neogotycki kościół katolicki z XIX w., cmentarz katolicki z kaplicą i mogiłami z XIX w. oraz mogiłami ofiar walk z UPA, ślady dawnego klasztoru reformatów z figurą św. Jana Nepomucena z XVIII w., pozostałości zespołu 73
76 Brama pałacowa w Kryłowie, fot. D. Dadun pałacowego Horodyskich z resztkami parku i neogotycką bramą, cmentarz unicki z XVIII-XIX w. znajdujący się przy drodze do Prehoryłego. Kryłów prawa miejskie utracił w roku 1868. W pobliżu kościoła można zobaczyć pomnik zamordowanego w marcu 1945 r. przez UPA legendarnego por. Stanisława Basaja Rysia, nieustraszonego obrońcy polskiej ludności przed terrorem ukraińskim i niemieckim, żołnierza kampanii wrześniowej, dowódcy oddziału BCh, dowódcy oddziałów operacyjnych MO. Pomnik upamiętnia męczeńską śmierć Rysia, 18 młodych milicjantów i 25 cywilnych ofiar. W pobliskiej wsi Kryłów-Kolonia, przy źródełku mającym opinię cudownego, znajduje się figura św. Mikołaja i osobliwa kamienna rzeźba siedzącego wilka. Kosmów – wieś wymieniana w kronikach ruskich już w 1376 r. W 1944 r. miejsce krwawych starć polsko-ukraińskich. 7 km na zachód, w niewielkiej wsi Masłomęcz, odkryto ślady osady i cmentarzyska Gotów z II-IV w. Nad Bugiem znajduje się stary, pierwotnie unicki, później prawosławny cmentarz. Po dawnym majątku pozostał jedynie kamienno-ceglany budynek i resztki parku. Ślipcze wieś wymieniona w kronikach ruskich pod nazwą Sliepcze w 1376 r. Na skraju wsi można podziwiać piękny przełom Bugu i jego kilkunastometrowej wysokości brzegi rozciągające się na długości 2 km. We wsi na uwagę zasługują pozostałości dawnego folwarku i pierwotnie unickiej cerkwi. Pałac w Czumowie, fot. J. Tworek Czumów wymieniony jako folwark szlachecki w 1400 r. Z rzeki jest doskonale widoczny eklektyczny pałacyk z 2. poł. XIX w., z powiewającą na szczycie wieżyczki biało-czerwoną flagą, powracający do świetności po wielokrotnej dewastacji. Park, otaczający pierwotnie rezydencję, został zlikwidowany po zainstalowaniu w pała- 74
77 Historia, zabytki, przyroda cu placówki Grenzscutzu na granicy niemiecko-radzieckiej w 1939 r. Od strony Bugu znajduje się w tym miejscu portyk z balkonem stanowiący taras widokowy na rzekę. Gródek wieś w widłach Bugu i Huczwy wzmiankowana w 1400 r. Nad brzegiem Huczwy było niegdyś grodzisko zwane Zamczyskiem, utożsamiane z potężnym grodem Wołyń, znanym z latopisów od 990 r., a istniejącym co najmniej od VIII w. jako jeden z głównych ośrodków plemiennych Wołynian, a następnie Grodów Czerwieńskich. Owalny majdan grodziska o wymiarach 40×60 m wyniesiony jest ok. 20 m nad poziom Huczwy. Naprzeciw grodziska, po drugiej stronie rzeki, znajduje się datowany na XI w. kurhan zwany Księżycową Mogiłą. Między Gródkiem a Czumowem warto zwrócić uwagę na bagniste obniżenie terenu zwane Królewskim Kątem, które niegdyś pokonywał Bolesław Chrobry w wyprawie na Kijów. Rzeka Huczwa lewobrzeżny dopływ Bugu, płynie przez Grzędę Sokalską, Padół Zamojski i Roztocze. Długość 74 km, pow. dorzecza 563 km 2. Wypływa w okolicy Tomaszowa Lubelskiego, gdzie w pobliżu znajdują się także źródła Sołokii i Wieprza. Ważniejsze miejscowości nad Huczwą: Werbkowice, Łaszczów, Tyszowce, Czermno, Hrubieszów. Uchodzi do Bugu na wschód od Hrubieszowa (6 km do ujścia). Szlak kajakowy Huczwą od Łaszczowa do ujścia o długości 55 km. Husynne (gm. Hrubieszów) wieś wymieniona w 1400 r. 24 września 1939 r. największa na Zamojszczyźnie bitwa wojska polskiego z Armią Czerwoną. Istniejące we wsi zabudowania dworskie, a także cerkiewne (pierwotnie unickie, później prawosławne) uległy zniszczeniu bądź wyburzeniu. W odległym o 2 km od Husynnego Moroczynie znajdują się pozostałości zespołu dworskiego. Strzyżów wzmiankowany w kronikach ruskich z 1376 r. Późnobarokowy pałac wzniesiony w latach 1762-86 z późniejszymi zmianami, użytkowany przez cukrownię założoną w 1899 r. Po obu stronach piętrowego pałacu można podziwiać oryginalne, ośmioboczne pawilony z 2. poł. XIX w. z kopulastymi dachami. Na uwagę zasługują także zabytkowy zespół zabudowań cukrowni z końca XIX w., dawna drewniana cerkiew unicka Pałac w Strzyżowie, fot. J. Tworek z 1817 r. (od 1875 prawosławna, po 1947 r. przebudowana na kościół katolicki), drewniana dzwonnica z 1817 r. oraz drewniana plebania z 1925 r. 75
78 Zosin zakole Bugu pod Zosinem stanowi najdalej wysunięty na wschód punkt terytorium Polski (24 o 8 4244 długości geograficznej wschodniej). Położona najbliżej Bugu część Zosina nosi nazwę Komora to pamiątka po dawnej komorze celnej pomiędzy Austrią i Rosją, a później pomiędzy Królestwem Polskim a cesarską Rosją. Na prawym, wyższym brzegu rzeki Uściług znajdują się ślady jednej z najstarszych osad na Wołyniu przy ujściu rzeki Ługa. W Chełmie, historycznej stolicy ziemi chełmskiej, zachowała się Brama Uściłuska. Obecnie Zosin Uściług to międzynarodowe przejście drogowe pomiędzy Polską i Ukrainą. Łuszków wymieniona w dokumentach z 1444 r. wieś o ciekawym układzie przestrzennym owalnicy, zachowanym od XVI w., położona na krawędzi Grzędy Horodelskiej. Przy drodze do Strzyżowa pozostałość pierwotnie unickiego, a następnie prawosławnego cmentarza. Horodło siedziba UG, pow. hrubieszowski. Pierwsza wzmianka o wsi Horodle powstałej w miejscu zniszczonego, wcześniejszego grodu pochodzi z 1287 r. W 1382 r. Horodło wymienia się jako jeden z najpotężniejszych zamków na Rusi. Horodło znane jest jako miejsce zawarcia unii polsko-litewskiej w dniu 2 października 1413 r. Już w 1396 r. miejscowość wymieniona jako miasto, aczkolwiek prawa miejskie magdeburskie otrzymała dopiero w 1454 r. Utraciła je natomiast w 1869 r. wskutek represji carskich po upadku powstania styczniowego. Nad brzegiem Bugu znajduje się grodzisko z X-XIII w. wraz z pozostałościami drewnianego zamku z XIV w., zwane Wałami Jagiellońskimi miejsce zjazdu rycerstwa polskiego i litewskiego oraz podpisania aktu unii horodelskiej. Zamek, siedziba królewskich starostów, wielokrotnie niszczony i odbudowywany, po najeździe Szwedów w 1702 r. popadł w całkowitą ruinę i pod koniec XVIII w. przestał istnieć. Do dzisiaj dobrze zachował się układ urbanistyczny dawnego miasta z czworobocznym rynkiem, pośrodku którego, w miejscu zniszczonego przez Szwedów ratusza, ustawiono kamienny stół z ławą i rzeźby lwów, pochodzące prawdopodobnie ze zniszczonego zamku. Późnobarokowy kościół i klasztor dominikanów (obecnie parafialny pw. św. Jacka i Matki Bożej Różańcowej) wzniesiono w poł. XVIII w. na miejscu wcześniejszych, drewnianych budowli. Przy rynku znajduje się drewniana cerkiew unicka z 1932 r., w latach 1937-39 mieszcząca parafię neounicką, obecnie użytkowana przez kościół katolicki. Kościół polskokatolicki zbudowany w 1933 r. jest siedzibą jednej z ośmiu parafii tego wyznania na Zamojszczyźnie. Przy drodze do Strzyżowa znajduje się cmentarz Horodło kamienne lwy, fot. J. Tworek katolicki (niegdyś również 76
79 Historia, zabytki, przyroda unicki i prawosławny) z zachowanymi nagrobkami z pocz. XIX w. Przed Horodłem od strony północnej (po lewej stronie szosy na Dubienkę i Dorohusk) kopiec Unii Horodelskiej. Usypany podczas patriotycznej manifestacji 10 października 1861 r., zniszczony wkrótce potem przez władze carskie, został odbudowany dopiero w 1924 r. Bereźnica niewielka nadbużańska wieś wzmiankowana w 1444 r. jako nadanie dominikanom z Horodła. Na uwagę zasługuje drewniana kapliczka z przełomu XIX-XX w., a po zachodniej stronie wsi lasy Strzeleckiego Parku Krajobrazowego. Matcze wieś wymieniona w 1436 r., od 1581 r. własność Jana Zamoyskiego. Kościół zbudowano po wojnie na miejscu cerkwi unickiej. We wsi znajduje się stary cmentarz z zachowanymi nagrobkami prawosławnymi i unickimi, zbiorowa ziemna mogiła żołnierzy z I wojny światowej oraz mogiły żołnierzy poległych w wojnie polsko- -bolszewickiej 1920 r., a także drewniany budynek dawnej szkoły z 1880 r. Przyległy do wsi kompleks Lasów Strzeleckich, które stanowiły część ordynacji Zamoyskich, od 1983 r. objęty jest ochroną w ramach Strzeleckiego Parku Krajobrazowego. W kompleksie lasów znajduje się pałacyk myśliwski Zamoyskich w Maziarni Strzeleckiej. Pałac myśliwski Zamoyskich w Maziarni Strzeleckiej, fot. K. Łapińska (arch. ZLPK) Skryhiczyn wieś wymieniona w dokumentach powiatu horodelskiego w 1472 r. Według legendy pierwsi mieszkańcy przypłynęli tu na lodowej krze (kryha). Ze Skryhiczynem związane są tragiczne losy ostatnich właścicieli majątku, Niemca Wilhelma Bergemana i Żyda Mordka Rottenberga, jednego z nielicznych żydowskich ziemian. Po obiektach dworskich nie ma śladów. Przy drodze znajduje się kapliczka-pomnik postawiona przez Wilhelma Bergemana w miejscu, gdzie piorun śmiertelnie poraził jego córkę. Starosiele miejscowość wypoczynkowa nad starorzeczem Bugu. We wsi znajdują się pozostałości starego parku, natomiast po zabudowaniach folwarku należącego przed II wojną światową do Suchodolskich nie pozostał żaden ślad. Dubienka siedziba UG, pow. chełmski. Stara osada w widłach Wełnianki i Bugu, nazywana Dębnem lub Dubnem w księstwie, a następnie woj. bełskim z portem na Bugu (obecnie Dubienka położona jest nad starorzeczem, które wykorzystała rzeka Wełnianka). Prawa miejskie i przywileje otrzymało Dębno w 1588 r. Nazwa 77
80 Kościół pw. św. Trójcy w Dubience, fot. J. Tworek Dubienka pojawia się na początku XVIII w. W 1776 r. Dubienka stała się stolicą szczątkowego woj. bełskiego, potocznie nazywanego powiatem dubienieckim. Dubienka jest znana w historii z bitew: w 1792 r. w wojnie polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 Maja oraz w 1794 r. podczas insurekcji kościuszkowskiej. Faktycznie bitwy rozgrywały się na północ od Dubienki pod miejscowością Uchańka. Wielonarodowa i wielokulturowa społeczność Dubienki zasłynęła z przywiązania do Rzeczpospolitej w dobie zrywów niepodległościowych. Problematyczna utrata praw miejskich Dubienki nastąpiła w 1939 r. z winy okupantów niemieckich, którzy spalili wszystkie dokumenty, w tym bezcenną kronikę miasta prowadzoną od XVIII w. Dubienka zachowała częściowo charakter i układ XIX-wiecznego, kresowego miasteczka. Kościół katolicki pw. św. Trójcy wzniesiono w 1865 r. w stylu neobarokowym. Na uwagę? zasługuje także nieczynna cerkiew prawosławna w stylu rusko-bizantyjskim wzniesiona w 1909 r., a także pomnik lekarza Rusina z Dubienki Mikołaja Nieczaja, inicjatora usypania kopca upamiętniającego bitwę z 1792 r., organizatora i dowódcy 400-osobowego oddziału, mianowanego na naczelnika powiatu w powstaniu styczniowym. Ciekawym obiektem jest czołg T-34 upamiętniający zwycięską ofensywę I Frontu Ukraińskiego, w tym I Armii WP w lipcu 1944 r. Przed miejscowym liceum znajduje się działo z tego okresu oraz izba tradycji walk w II wojnie światowej, w tym fragment poświęcony pochodzącemu z Dubienki, bohaterskiemu dowódcy ORP Wilk komandorowi Bogusławowi Krawczykowi. Rzeka Wełnianka lewobrzeżny dopływ Bugu, płynie przez Obniżenie Dubienki. Uchodzi do Bugu poniżej Dubienki, wykorzystując stare koryto Bugu. Przy wysokich i średnich stanach wody możliwość spływania do Bugu z Dubienki. Uchańka duża wieś założona w XVI w. na gruntach należących do Dubienki. Charakterystyczna ulica stodolna z ciągiem drewnianych stodół od strony pól. Podczas wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. na polach i łąkach na południe od wsi rozegrała się bitwa znana jako bitwa pod Dubienką. 18 lipca generał major Tadeusz Kościuszko, dowodząc dywizją w sile 6 tys. żołnierzy, przez sześć godzin powstrzymywał 30-tysięczny korpus wojsk rosyjskich, zadając mu straty liczące około 2 tys. zabitych (straciwszy jednocześnie ok. 600 żołnierzy z własnej dywizji). W bitwie zginął rosyjski generał Palembach. 78
81 Historia, zabytki, przyroda 3 czerwca 1794 r. podczas insurekcji kościuszkowskiej doszło prawie w tym samym miejscu, po rozbiciu rosyjskich placówek na przedpolu Dubienki, do starcia części korpusu gen. Zajączka w sile 6 tys. ludzi z dwukrotnie silniejszym, Kopiec Kościuszki w Uchańce, fot. J. Tworek posiadającym ogromną przewagę artyleryjską przeciwnikiem. Podczas wielkiej manifestacji patriotycznej w 1861 r. na miejscu, z którego dowodził Kościuszko, usypano kopiec ku jego czci. Kopiec Kościuszki był dwukrotnie niszczony i rekonstruowany (w 1918 i 1964 r.). Znajduje się na początku wsi (w pobliżu drogi Dubienka Dorohusk). Kolemczyce niewielka wieś nadbużańska. Miejsce przeprawy i bitwy kilkusetosobowego oddziału partyzantów radzieckich, wspomaganego przez kompanię Małego 27 Wołyńskiej Dywizji AK z oddziałami SS-Galizien i Grenzschutzem w nocy z 4 na 5 kwietnia 1944 r. Brak śladów po pierwotnie unickiej, a później prawosławnej cerkwi zniszczonej w 1938 r. w ramach akcji rewindykacyjnej. Husynne (gm. Dorohusk) w przeszłości ośrodek prywatnych dóbr ziemskich. Po dawnym majątku pozostały jedynie nieliczne zabudowania gospodarcze, gorzelnia i zaniedbany park ze starodrzewiem, w tym okazy egzotyczne (tulipanowce) i pomnikowe (dęby, lipa, topole białe). Na cmentarzu warto zwrócić uwagę na kaplicę grobową Rulikowskich z XIX w. Rzeka Udal lewobrzeżny dopływ Bugu o długości 31,9 km, płynie przez obniżenie Dubienki. Uchodzi do Bugu na wysokości Dorohuska, zasilając pod Turką zbiornik rekreacyjny. Dorohusk siedziba Urzędu Gminy, pow. chełmski. Międzynarodowe przejście graniczne drogowe i kolejowe Dorohusk Jagodzin pomiędzy Polską i Ukrainą. Stara osada należąca do Grodów Czerwieńskich na nadbużańskim szlaku handlowym z przeprawą przez Bug i przystanią rzeczną. Od XIX w. istniała tu przystań pod nazwą Bug Flotylla, czynna jeszcze po I wojnie światowej, która w czasie II wojny światowej uległa całkowitemu zniszczeniu. W przeszłości osadę nazywano: Dorohowsk, Dorohusko, Dorous, Drohiczyn Chełmski. Do rangi miasta Dorohusk podniesiony został w 1750 r. staraniem Michała Maurycego Suchodolskiego, praw tych formalnie Dorohusk nigdy nie utracił. Miejscowość składa się z dwóch części: wsi 79
82 Pałac Suchodolskich w Dorohusku, fot. J. Tworek i osady przy stacji PKP. Na wysokiej, nadbużańskiej skarpie znajduje się pałac Suchodolskich z XVIII w., na terenie słabo czytelnych fortyfikacji dworu obronnego z XVI w. Warto zobaczyć także pozostałości parku angielskiego, grób rodziny Suchodolskich, posąg św. Barbary oraz neogotycki kościół katolicki wzniesiony w latach 1907-09 na miejscu rozebranej w 1818 r. kaplicy rodziny Suchodolskich z XVIII w. Nad Bugiem, pomiędzy mostami kolejowym i drogowym, postawiono pomnik w formie granitowego bloku upamiętniający miejsce sforsowania Bugu przez Armię Radziecką i I Armię WP 21 VII 1944 r. Świerże osada, dawne miasto (przywilej lokacyjny w 1443 r.) z licznymi jarmarkami i przystanią rzeczną. Czytelny pierwotny układ przestrzenny miasta z prostokątnym rynkiem i w większości drewnianą zabudową. Na nadbużańskiej skarpie znajduje się neogotycki kościół katolicki wzniesiony w latach 1905-07. W wyposażeniu obiekty z XVIII w. Neogotycka plebania z poł. XIX w. W pobliżu pomnikowe dęby oraz grabowa aleja do zabytkowego parku (jednego z największych w regionie lubelskim), Neogotycki kościół w Świerżach, fot. J. Tworek w którym można podziwiać liczne drzewa egzotyczne i pomnikowe oraz resztki budynków dawnego majątku (pałac Tarnowskich rozebrany po 1945 r.). Na terenie parku znajdują się także ślady wczesnośredniowiecznego grodziska. Hniszów położona w niewielkim oddaleniu (1,5 km) od Bugu wieś, w pobliżu której eksploatowano rudę darniową, słynie z pomnikowego dębu szypułkowego, którego sława sięga daleko poza region. Po zabudowaniach dawnego folwarku zachowały się jedynie resztki fundamentów, wokół których rozciąga się niewielki, zabytkowy park z lipową aleją i pomnikowymi drzewami. Najcenniejszym 80
83 Historia, zabytki, przyroda okazem jest 400-letni dąb 30-metrowej wysokości o obwodzie pierśnicy dochodzącej do 9 m. Dąb, pod koroną którego odpoczywał według legendy Bolesław Chrobry podczas wyprawy na Kijów, otrzymał imię Bolko. Corocznie w terminie bliskim imienin Bolesława odbywa się pod dębem festyn kulturalno-rekreacyjny zwany Bolkowaniem 400-letni dąb Bolko w Hniszowie, fot. J. Tworek (przygotowywany przez społeczność gminy Ruda Huta), w ramach którego organizowane są też spływy kajakowe Uherką i Bugiem. Siedliszcze wieś położona przy ujściu Uherki do Bugu. W XVIII w. wchodziła w skład niegrodowego starostwa stuleńskiego w ziemi chełmskiej, związanego ze sławnym rodem Rzewuskich. Ich główna rezydencja znajdowała się właśnie w Siedliszczu, pomimo posiadania wielu innych siedzib, w tym wspaniałego zamku w Podhorcach na Podolu. Rzeka Uherka lewobrzeżny dopływ Bugu, płynie przez Pagóry Chełmskie i Obniżenie Dubienki. Długość 44 km, pow. dorzecza 575 km 2. Wypływa spod wsi Zagroda na południe od Chełma. Dopływy prawe: Słyszówka, Gdola; dopływy lewe: Janówka, Garka, Lepietucha. Ważniejsze miejscowości nad Uherką: Chełm, Stańków, Zarzecze, Ruda, Rudka, Siedliszcze. Uchodzi do Bugu poniżej wsi Siedliszcze przed Uhruskiem. Szlak kajakowy Uherką: Stańków Zarzecze Siedliszcze o długości 28 km. Uhrusk miejscowość wymieniona po raz pierwszy w tzw. latopisie w 1204 r. jako obronna pod nazwą Uhrowesk. W XII w. Uhrusk był jednym z najważniejszych grodów księstwa halicko-włodzimierskiego. Tutaj Daniel Romanowicz w latach 1219-20 wybudował gród obronny i założył diecezję obrządku wschodniego, przeniesioną następnie w latach 1237-40 do Chełma. Cerkiew unicką pw. Wniebowzięcia NMP w stylu klasycystyczno-bizantyjskim z 1849 r. przekształcono w 1875 r. na prawosławną. Kościół pw. św. Jana Chrzciciela, wzniesiony w latach 1675-78 jako renesansowy, po pożarze został przebudowany w duchu klasycyzmu. Przy kościele otoczonym murem o charakterze obronnym znajduje się kaplica Dłużewskich z 1728 r. oraz dzwonnica z 1. poł. XIX w. Stary cmentarz prawosławny, dawniej unicki, można zobaczyć w pobliżu przystanku PKP, natomiast cmentarz katolicki przy skrzyżowaniu dróg. W pobliżu, w parku, znajduje się pozbawiony cech stylowych dawny dwór ostatnich 81
84 Cerkiew pw. Zaśnięcia Najświętrzej Marii Panny w Uhrusku, fot. O. Bielak właścicieli Niemiryczów z przełomu XIX i XX w. W XIX w. dobra należały do Kamieńskich: Henryka Ignacego, generała w powstaniu listopadowym i do jego syna Henryka Michała, znanego i cenionego filozofa i pisarza politycznego. Wola Uhruska siedziba Urzędu Gminy, pow. włodawski. Duża osada łącząca się od północy ze wsią Bytyń. Burzliwy rozwój wieś przeżywała w XIX w. z chwilą budowy nieczynnej już huty szkła Nadbużanka. Jako wieś letniskowa Wola Uhruska znana była już w dobie II Rzeczpospolitej. Nad bużyskiem, zasilanym niewielkim strumieniem, znajduje się miejsce rekreacyjno-wypoczynkowe. Z ciekawszych obiektów warto zwrócić uwagę na pozostałości drewnianego wiatraka-koźlaka z XIX w., a także na rzeźby miejscowego artysty ludowego Czesława Szczęcha i innych twórców – uczestników corocznych plenerów rzeźbiarskich, znajdujące się w plenerze oraz w kościele i w budynku gminy. Stulno wieś w XVII w. stanowiąca ośrodek niedużego, ale bardzo wpływowego starostwa niegrodowego ziemi chełmskiej. W 1771 r. starostą stuleńskim był wojewoda krakowski, hetman polny (później hetman wielki koronny) Wacław Rzewuski. Po nim starostwo objął znany targowiczanin, jego syn Seweryn. Dawna rezydencja Rzewuskich, a po nich Kunickich, znajdowała się w niedalekim Siedliszczu. Po byłym folwarku w Stulnie pozostało jedynie rumowisko z ceglanymi piwnicami. Zbereże wieś rozciągnięta wzdłuż drogi Wola Uhruska – Włodawa. Przed wojną duża wieś ukraińska. Na południowym skraju tzw. Popówka z kaplicą rzymskokatolicką zbudowaną w miejscu wcześniejszej cerkwi, której część wyposażenia z XIX w. znajduje się w kaplicy. Od Zbereża na zachód i północ rozciąga się teren Sobiborskiego Parku Krajobrazowego z charakterystycznym krajobrazem i ekosystemami Polesia, największą w Europie populacją żółwia błotnego zagrożonego wyginięciem, bogactwem ornitofauny oraz ostoją łosia, bobra, wydry i wilka. Zbereże to miejscowość, która posiada ogromną przyszłość w gospodarce turystycznej w związku z zaawansowanymi planami uruchomienia międzynarodowego, turystycznego przejścia granicznego Zbereże Adamczuki (Ukraina). Umożliwi ono łatwy 82
85 Historia, zabytki, przyroda i szybki dostęp na tereny Szackiego Parku Narodowego, w tym nad słynne jezioro Świtaź. Wołczyny wyludniająca się wieś na skraju Lasów Sobiborskich, przed wojną zamieszkana przez ludność ukraińską. We wsi znajduje się kilka starych, drewnianych chat z okiennicami. Obecnie coraz częściej można zobaczyć tu domy letniskowe mieszkańców centralnej Polski. Sobibór duża wieś malowniczo rozciągnięta w dolinie Bugu, którą przed wojną niemal w całości zamieszkiwała ludność ukraińska. Śladem po niej jest charakterystyczny zespół drewnianej zabudowy zdobionej wycinanymi nad- i podokiennikami, okiennicami, ganeczkami i zdobionymi szczytami. Na północnym krańcu Sobiboru (w najdogodniejszym miejscu na postój spływu) dawny folwark z zachowanym dworkiem z przełomu XIX i XX w. Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze, fot. S. Turski Miejscowość kojarzona jest z hitlerowskim obozem zagłady, który usytuowany był ok. 5 km na zachód w bezpośrednim sąsiedztwie stacji kolejowej na linii Chełm Brześć (Stacja Sobibór). W obozie od marca 1942 r. do października 1943 r. wymordowano ok. 250 tys. Żydów z Polski, ZSRR, Czechosłowacji, Francji i Holandii, a także Polaków i Cyganów. Po udanym buncie więźniów w październiku 1943 r. (pod dowództwem Aleksandra Peczorskiego) obóz zlikwidowano i podjęto działania mające na celu zacieranie śladów zbrodni. Teren byłego obozu upamiętniono symbolicznym pomnikiem, kopcem usypanym z prochów ofiar oraz stałą ekspozycją muzealną. Dubnik mała wieś między Bugiem a drogą do Włodawy. We wsi zachowało się kilka ładnych, drewnianych chałup z ozdobnymi nadokiennikami i okiennicami. Obecnie miejscowość kojarzona jest z tzw. trójstykiem, zbiegiem granic Polski, Ukrainy i Białorusi. Orchówek wieś w gm. Włodawa w widłach Włodawki i Bugu. Miejscowość założona w 1506 r. jako prywatne miasto w ziemi chełmskiej. Komora celna pomiędzy Koroną i Litwą (tworzącymi Rzeczpospolitą Obojga Narodów) z granicą na rzece Włodawka. Utrata praw miejskich nastąpiła w 1869 r. Rozwój Orchówka i przejściowe włączenie do miasta Włodawa odbyły się po wybudowaniu w 1972 r. Nadbużańskich Zakładów Garbarskich. W Orchówku znaj- 83
86 duje się obecnie końcowa stacja linii kolejowej Chełm Brześć, przerwanej obecną granicą na Bugu, kontynuowanej na linii Tomaszówka Brześć na terytorium Białorusi. W pobliżu, przy ujściu Kanału Mościckiego do Bugu, zbiegają się granice Polski, Ukrainy i Białorusi. Najcenniejszym zabytkiem w Orchówku jest późnobarokowy, poaugustiański kościół kapucynów wzniesiony w latach 1770-80. W kościele na uwagę zasługuje obraz Matki Boskiej Orchowskiej z przełomu XVI i XVII w. Rzeka Włodawka lewobrzeżny dopływ Bugu, płynie przez Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie na Polesiu Zachodnim. Długość 31,5 km, wypływa ze zbiornika Wytyczno. Dopływy prawe: Krzemianka, Tarasienka, Więzienny Rów; dopływy lewe: Mietułka, Ulanówka. Ważniejsze miejscowości nad Włodawką: Kołacze, Suchawa, Okuninka, Włodawa. W przeszłości (od 1387 r.) Włodawka była rzeką graniczną między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną. Szlak kajakowy Włodawką: Kołacze – Suchawa – Włodawa o długości 22,5 km. Kościół we Włodawie nad Bugiem, fot. J. Tworek Włodawa miasto powiatowe, siedziba starostwa, Urzędu Miasta i Urzędu Gminy Włodawa. W przeszłości typowy gród pogranicza polsko-rusko-litewskiego, położony na Garbie Włodawskim przy ujściu Włodawki do Bugu, najpierw wchodził w skład Grodów Czerwieńskich, następnie w skład księstwa halicko-włodzimierskiego ze stolicą w Chełmie. W wyniku ekspansji litewskiej gród włodawski pozostał w Wielkim Księstwie i graniczył poprzez Włodawkę z Koroną. Prawa miejskie miejscowość uzyskała w 1534 r., potwierdzono je w 1540 r. Niegdyś miasto było znane z jarmarków i wielkich targów bydłem, dzisiaj słynie przede wszystkim jako ośrodek turystyczny i z komunikatów o stanie wody na Bugu. Włodawa zachowała niepowtarzalny urok kresowego, wielonarodowego, wielokulturowego i wielowyznaniowego miasteczka. W mieście przetrwał późnobarokowy układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem. W miejscu dawnego ratusza stoi budynek 84
87 Historia, zabytki, przyroda zwany Czworobokiem XVIII-wieczny, oryginalny zespół kramów i jatek z wewnętrznym dziedzińcem. Według miejscowej tradycji, na dziedzińcu Czworoboku odbył się słynny pojedynek Wołodyjowskiego z Kmicicem. Na wschód od rynku znajduje się Włodawska synagoga, fot. J. Tworek zespół dawnych żydowskich budowli sakralnych z piękną barokową synagogą z 2. poł. XVIII w. fundacji Czartoryskich, w której usytuowane jest Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Włodawska synagoga jest niezwykle cennym obiektem sakralnym judaizmu, jednym z nielicznych tak dobrze zachowanych w Polsce. Zespół pauliński to przede wszystkim kościół pw. św. Ludwika, wzniesiony w latach 1780-86 według projektu Pawła Fontany. Nawa główna została zbudowana na rzucie elipsy. Bardzo wartościowy rokokowy wystrój świątyni zdobi polichromia, sześć monumentalnych rzeźb Ojców Kościoła, XVIII-wieczne obrazy, intarsjowana stolarka. Pod kościołem rozległe podziemia z kryptami grobowymi. Obok budynek klasztoru paulinów zbudowany w latach 1711-17, a na jego tyłach nieduży budynek dawnej kuchni klasztornej. Cerkiew, pierwotnie unicką, wzniesiono w latach 1840-42, w 1875 przekształcono ją na prawosławną, a w 1888 r. przebudowano w stylu bizantyjsko-klasycystycznym. Obok niej znajduje się klasycystyczna plebania. Na północ od klasztoru paulinów warto zwrócić uwagę na Górę Zamkową, gdzie w XIII w. stał drewniano-ziemny gród księstwa halicko-włodzimierskiego. Na cmentarzu miejskim zbiorowa mogiła i pomnik powstańców z 1863 r. Z dwóch istniejących w przeszłości cmentarzy żydowskich zachowały się jedynie dwa nagrobki. Dawni żydowscy mieszkańcy Włodawy zostali wymordowani w niedalekiej hitlerowskiej fabryce śmierci Sobiborze. Będąc we Włodawie, należy koniecznie zobaczyć słynny wodowskaz na Bugu, który znajduje się 300 m poniżej ujścia Włodawki na przedłużeniu ul. Lubelskiej, przy polskim słupie granicznym nr 1137. Jest tu jednocześnie zadaszone miejsce trasy rowerowej oraz piaszczysty brzeg Bugu doskonałe miejsce na kajakowy przystanek. Plany rozwoju Włodawy związane są z konsekwentnymi staraniami władz samorządowych o uruchomienie międzynarodowego przejścia granicznego Włodawa Tomaszówka (Białoruś). Suszno niewielka wieś położona między drogą a Bugiem, należąca w przeszłości wraz z majątkiem do Włodawy. W pobliżu Bugu znajdują się pozostałości dawnego folwarku, z rzeki można zobaczyć doskonale widoczny ceglany komin krochmalni. 85
88 Kościół w Różance, fot. M. Zbarachewicz Różanka duża wieś atrakcyjnie położona na wysokiej skarpie nadbużańskiej, lokowana w 1507 r. Utrata praw miejskich nastąpiła już w XVII w., pozostała jednak Różanka ośrodkiem rozległych dóbr ziemskich, m.in. Pociejów, Flemingów, Czartoryskich, Zamoyskich. Po wspaniałej rezydencji magnackiej, zniszczonej doszczętnie w czasie I wojny światowej, pozostały jedynie zawalone ogromne piwnice, zniszczona kordegarda i pawilon pałacowy, resztki muru ogrodzeniowego oraz pozostałości zespołu zabudowań folwarcznych. Najcenniejszą pozostałością jest rozległy park (12 ha) powstały w XVIII w. jako ogród francuski, a na początku XIX w. powiększony i przekomponowany na park krajobrazowy. W parku można zobaczyć wiele okazałych, także egzotycznych drzew (lipa, jesion, kasztanowiec, klon, wiąz, grab, akacja, świerk, sosna, modrzew, platan klonolistny, miłorząb dwuklapowy, trójiglicznia ciernista, karagana syberyjska). W centrum wsi znajduje się neogotycki kościół fundacji Zamoyskich zbudowany w latach 1908-13. Miejsce użytkowane przez kajakarzy położone jest poniżej wysokiej skarpy dawnej posiadłości magnackiej, gdzie przed ostatnią wojną kursował prom przez Bug. Stawki niewielka wieś granicząca z Różanką. Na terenie dawnego folwarku znajduje się XIX-wieczny dworek, a w samej wsi wiele drewnianych zabudowań z przełomu XIX i XX w. Dołhobrody duża wieś rozciągnięta południkowo wzdłuż starorzecza. W XVIII w. należała do Radziwiłłów. Warto zobaczyć kościół z 1929 r. (z częścią wyposażenia po kościele unickim), drewniane domy z końca XIX w., wiatrak-koźlak, izbę regionalną zlokalizowaną w szkole. Wieś słynie z bogatej kultury ludowej. Rzeka Hanna lewobrzeżny, niewielki dopływ Bugu. Hanna siedziba Urzędu Gminy, pow. włodawski. Duża wieś nad rzeką Hanną, w latach 1546-1821 posiadała prawa miejskie. Oddalona od Bugu o ok. 3 km. Przy dawnym rynku znajduje się zabytkowy drewniany zespół dawnej cerkwi unickiej z lat 1739-42. 86
89 Historia, zabytki, przyroda Drewniany Kościółek w Hannie, fot. J. Tworek Cenny wystrój z oryginalną polichromią malowaną na płótnie, a następnie naklejaną na ściany i strop. W odległości 8 km od wsi znajduje się Romanów, gdzie w okazałym, klasycystycznym dworze mieści się Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego. Kuzawka (gm. Hanna) stara wieś nadbużańska znana jako ośrodek tkactwa ludowego. Niegdyś przystań dla statków. Według tradycji właśnie stąd, drogą rzeczną, Tadeusz Kościuszko odpłynął do Gdańska, skąd udał się do Ameryki. We wsi znajdują się drewniane domy i wiatrak z 1870 r. Sławatycze siedziba Urzędu Gminy, pow. bialski. Tutaj znajduje się drogowe, międzynarodowe przejście graniczne Sławatycze Domaczewo z Białorusią. Od XV w. osada targowa nad Bugiem, prawa miejskie otrzymała jeszcze przed 1577 r., by w XIX w. je utracić. Dobrze zachował się układ miejski wraz z licznymi domami drewnianymi, głównie z pocz. XX w. W pobliżu Cerkiew w Sławatyczach, fot. M. Tarajko rynku znajdują się cerkiew prawosławna i kościół katolicki. Cerkiew w stylu bizantyjskim wzniesiona została pod koniec XIX w. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na elementy wystroju z XVIII w. Kościół o ciekawej bryle i detalach zbudowany został w latach 1913-19, we wnętrzu można podziwiać zabytki ruchome z wcześniejszej świątyni, w tym obrazy z XVII-XVIII w. W miejscowości są aż cztery cmentarze: katolicki, 87
90 żydowski, unicki i prawosławny. Za Sławatyczami, przy skrzyżowaniu, stoją dwa wiatraki z przełomu XIX i XX w.; stąd biegnie szosa do przejścia granicznego i zaczyna się wieś Liszna. Mościce Dolne wieś rozrzucona wśród nadbużańskich łęgów, do 1928 r. nosiła nazwę Kolonia Nejbrof. Założona w XVIII w. przez sprowadzonych osadników z Meklemburgii, których zadaniem było osuszanie terenów nadbużańskich, czego efektem była zmiana koryta rzeki. Bardzo ciekawa, drewniana zabudowa, w tym obiekty z końca XIX w. oraz chaty zbudowane na palach. Cerkiew pw. św. Onufrego w Jabłecznej, fot. A. Koziara Jabłeczna wieś wzmiankowana w XV w. z wymienioną enklawą (oddzieloną Bugiem) prawosławnego klasztoru. We wsi znajduje się drewniany kościół, zbudowany w 1750 r. jako cerkiew unicka, w XIX w. przebudowany i zamieniony na cerkiew prawosławną, a od I wojny światowej katolicki. Przy świątyni dwa murowane budynki z końca XIX w. We wsi znajduje się także kilka drewnianych domów z pocz. XX w. oraz dwa drewniane wiatraki-koźlaki. Jabłeczna znana jest przede wszystkim z zabytkowego zespołu cerkiewno-klasztornego, położonego nad Bugiem, oddalonego od wioski o 2 km. Klasztor według legendy powstał w miejscu, gdzie przypłynęła Bugiem ikona z wizerunkiem św. Onufrego. Klasztor istnieje co najmniej od XV w. Mnisi z Jabłecznej nigdy nie przystąpili, mimo nacisków, do unii kościelnej zwanej brzeską. Warto wiedzieć, iż do 1821 r. klasztor położony był na prawym brzegu Bugu, a koryto rzeki przebiegało pomiędzy klasztorem a wsią Jabłeczna. Centralnym obiektem zespołu jest murowana cerkiew pw. św. Onufrego, zbudowana w latach 1839-40 na planie krzyża greckiego. W wnętrzu przepiękny ikonostas, w tym największa świętość – XV-wieczna ikona św. Onufrego. Na dziedziniec cerkwi wchodzi się przez dzwonnicę-bramę. Obok znajduje się budynek klasztorny zbudowany wraz z cerkwią, cyklicznie rozbudowywany, a także drewniany dom o architekturze charakterystycznej dla centralnej Rosji. Całość zabudowań otoczona jest murem z dwoma bramami z namalowanymi wyobrażeniami św. Onufrego. Na zewnątrz ogrodzenia są jeszcze dwie kaplice z lat 1905-1908. W pobliżu klasztoru znajduje się kaplica pw. Zaśnięcia NMP, a dalej na wschód, na niewielkim kopcu, w sąsiedztwie urwistego brzegu Bugu wznosi się kaplica pw. Świętego Ducha. Ta mieniąca się w słońcu żywymi kolorami budowla jest wspaniale widoczna z rzeki i to ona zaprasza kajakarzy do cennego sanktuarium w Jabłecznej. 88
91 Historia, zabytki, przyroda Szostaki niewielka wieś przy drodze Włodawa Terespol. We wsi kilka ciekawych przydrożnych drewnianych krzyży. Zalewsze maleńka nadbużańska wioska, w której stoi drewniana kapliczka z końca XIX w. Kodeń siedziba UG, pow. bialski. Pierwsze wzmianki na temat Kodnia, który miał wcześniej nazywać się Todeń, pochodzą z XV w. Wtedy też powstała osada i młyny wodne. Pod koniec XV w. dobra nabył Iwan Sapieha. Ród możnych Sapiehów władał Kodniem przez trzy wieki. Lokacja miała miejsce w 1511 r., a utrata praw miejskich nastąpiła w ramach carskich represji popowstaniowych w 1869 r. Na południowy wschód od centrum, za rzeczką Kaplica zamkowa w Kodniu, fot. M. Dąbrowski Kałamanką, znajdują się pozostałości zamku Sapiehów. Zamek wzniesiony na początku XVI w. był obwiedziony fosą oraz chroniony przez Bug i jego dopływ Kałamankę. Po zamku pozostały zaledwie resztki parteru, natomiast w doskonałym stanie zachowała się dawna kaplica zamkowa (obecnie katolicki kościół filialny), wzniesiona ok. 1540 r. Dawna kaplica jest bardzo cennym zabytkiem, gdyż jest to jedyna w Polsce murowana cerkiew gotycka z wczesnorenesansowym portalem i elementami sakralnej architektury ormiańskiej. W bardzo skromnym wystroju świątyni znajduje się tablica nagrobna Iwana Sapiehy oraz XVII-wieczna ikona Chrystusa Pantokratora. Nieopodal, na piwnicach zamkowego arsenału wzniesiono XIXwieczną kaplicę odpustową. Całość zespołu otacza park z cennym drzewostanem, a jego wyjątkowo oryginalnym elementem i ozdobą są drewniane rzeźby Tadeusza Niewiadomskiego, które tworzą Drogę Krzyżową. Bezpośrednio przy rynku wznosi się najbardziej znany kodeński obiekt, piękny kościół pw. św. Anny, zbudowany w latach 1629-36 w stylu barokowym, według wzoru bazyliki św. Piotra w Rzymie. Od 1923 r. kościół posiada tytuł bazyliki mniejszej. Pierwotne wyposażenie kościoła uległo zniszczeniu, pozostało natomiast bogactwo renesansowej sztukaterii, a uwagę przykuwa owalna kopuła świątyni. Najcenniejszą ozdobą i magnesem przyciągającym pielgrzymów jest słynny obraz Królowej Podlasia, Matki Boskiej 89
92 Kodeńskiej, czyli Madonny de Guadelupe, którą według tradycji wykradł z Watykanu Mikołaj Sapieha. Parafię katolicką w Kodniu prowadzą ojcowie misjonarze, oblaci, oni także opiekują się obrazem. Z innych obiektów w Kodniu trzeba zobaczyć pałac Placencja, dawną oficynę pałacową, drewniany dworek z początku XX w., liczne drewniane domy i budynki gospodarcze z końca XIX i początku XX w., cmentarz z grobami powstańców 1863 r. Okczyn mała wieś nad zakolem Bugu. W zabudowie przeważają obiekty drewniane i o ścianach plecionych z wikliny lub pokryte strzechą. Uzupełnieniem architektury są też gęsto plecione płoty, spotykane również w innych nadbużańskich wioskach regionu. Kostomłoty duża wieś wzmiankowana po raz pierwszy w 1412 r. Miejscowość znana z czynnej jedynej w Polsce parafii neounickiej. Drewniana cerkiew, wzniesiona ok. 1631 r. jako unicka, po likwidacji unii przemianowana na prawosławną, a w 1927 r. erygowana jako katolicka obrządku bizantyjsko-słowiańskiego, czyli neounickiego. Najcenniejszym elementem wyposażenia jest ikonostas z ikoną patrona – św. Nikity. Ikona patrona, podobnie jak jeszcze trzy inne, Neounicka cerkiew w Kostomłotach, namalowana została fot. S. Gębski w roku wzniesienia cerkwi. Uwagę przykuwa też drewniana plebania z poł. XIX w. W Kostomłotach zachowało się także kilka drewnianych domów z przełomu XIX i XX w. Żuki, Murawiec, Michalków kolejne położone wzdłuż Bugu małe wioski przed Terespolem. Najbardziej znaną jest Michalków jako doskonałe miejsce rekreacyjne mieszkańców Terespola oraz jako przystanek spływów kajakowych. Na wysokości końca nasypu od drogi do miejscowości znajduje się praktycznie ostatni punkt etapowy spływów przed Terespolem. Ponadto z Żuków i Michalkowa warto wybrać się do oddalonego o około 5 km Lebiedziewa. Lebiedziew miejscowość znana z istniejącego tu cmentarza tatarskiego. W Lebiedziewie Tatarzy polscy osiedleni zostali w 1679 r. Potomkowie osadzonych tu przez Jana III Sobieskiego Tatarów w czasie działań wojennych 1915 r. wyjechali w rejon Nowogródka. Nieliczni pozostali ulegli szybko asymilacji. Prawdopodobnie w 1915 r. spalony został przez Kozaków meczet istniejący tu od początku XVIII w. Na cmentarzu (mizarze) znajduje się kilkadziesiąt 90
93 Historia, zabytki, przyroda nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1704 r. i jak się sądzi, kryje prochy pułkownika Samuela Murzy Koryckiego, pierwszego tatarskiego osadnika w Lebiedziewie. Mizar w Lebiedziewie (a właściwie w nieopodal położonej wsi Zastawek) jest jednym z dwóch zachowanych na Podlasiu. Terespol siedziba Urzędu Miasta i Urzędu Gminy Terespol, pow. bialski. Znajduje się tutaj międzynarodowe drogowe i kolejowe przejście graniczne pomiędzy Polską i Białorusią z połączeniami do Moskwy: drogowe: Terespol Brześć, drogowe (towarowe): Kukuryki Kozłowice z nowoczesnym terminalem w Koroszczynie, kolejowe: Terespol Brześć. Terespol jest miastem, które do dzisiaj żyje w cieniu wielkiego sąsiada Brześcia. Pierwsza wzmianka o miejscu, w którym znajduje się Terespol, pojawia się w 1512 r. i był to wówczas teren wsi Błotków. Swą nazwę Terespol zawdzięcza Teresie, żonie właściciela dóbr Józefa Bogusława Słuszki, który uzyskał w 1597 r. przywilej lokacyjny oraz ufundował kościół oraz klasztor dominikanów. Rozkwit Terespola nastąpił pod władzą Flemingów, którzy nabyli go od Pociejów. Po Flemingach miasto przeszło na własność Czartoryskich, poczynając od sławnej Izabeli z Flemingów. Po upadku powstania listopadowego miasto przeszło na własność rządu carskiego, który rozpoczął budowę potężnej twierdzy brzeskiej, co spowodowało odsunięcie miasta od Bugu. Pozostałością Twierdzy są zachowane w różnym stanie forty w Łobaczewie, Koroszczynie, Kobylanach i Lebiedziewie. Najstarszym zabytkiem w Terespolu jest murowana cerkiew prawosławna (pierwotnie unicka), z końca XVIII w. Oryginalnym zabytkiem jest żeliwny obelisk z płaskorzeźbami z 1825 r., który upamiętnia budowę nowoczesnego traktu Brześć Warszawa. Nazywany jest on pomnikiem pracy. Dla kajakarzy zwiedzanie Terespola jest utrudnione z powodu rozbudowanej infrastruktury wielkiego przejścia granicznego, dlatego wycieczkę do miasta najlepiej organizować z postoju w pobliskim Michalkowie. Kuzawka (gm. Terespol) niewielka wieś nad zakolem Bugu. Na południowym skraju wsi niewielki cmentarz żołnierzy polskich z 66. Kaszubskiego Pułku Piechoty, poległych w walkach z bolszewikami na linii Bugu w dniach 2-7 VIII 1920 r. Neple wieś założona przed 1430 r., położona po obu brzegach Krzny w jej ujściowym odcinku, obecnie znana jako wieś letniskowa o pięknym położeniu. Była m.in. własnością Niemcewiczów (Julian Ursyn bywał tu kilkakrotnie) oraz słynnego budowniczego mostów, inżyniera Stanisława Kierbedzia. Z dawnego zespołu pałacowego w Neplach, zniszczonego pożarami i wojnami, przetrwały: neogotycki lamus zwany Skarbcem, pawilon Biwak, w którym rezydował 91
94 Kamienna Baba w Neplach, fot. M. Zbarachewicz odwiedzający kilkakrotnie to miejsce car Aleksander I, budynek dawnej kuchni dworskiej, pawilon dawna biblioteka, Biały Dworek, neogotycka kaplica Niemcewiczów z 1828 r. Po świetności dawnego majątku pozostał również 18-hektarowy park, w którym rośnie ponad 1000 drzew gatunków rodzimych (w wieku do 120 lat) oraz kilkanaście egzemplarzy sosny wejmutki. Na terenie parku znajduje się pomnikowy głaz narzutowy. Na północnym wschodzie od majątku, na szczycie pagórka, znajduje się słynna kamienna baba wyciosany w kamieniu krzyż z prymitywnym rysunkiem twarzy. Najkorzystniejszym dla kajakarzy wariantem zwiedzania Nepli jest wpłynięcie do Krzny i dotarcie do mostu drogi Terespol Janów. Neple są pierwszą miejscowością na terenie Parku Krajobrazowego Podlaski Przełom Bugu, który podziwiać możemy na lewym brzegu rzeki od ujścia Krzny, aż do Mężenina. Park o wybitnych walorach krajobrazowych, uformowanych w okresie lodowcowym, naturalnym biegu dzikiej rzeki Bug z licznymi starorzeczami, dużymi kompleksami leśnymi, cenną florą i miejscem bytowania wielu (często bardzo rzadkich) gatunków zwierząt, dostarcza wspaniałych wrażeń każdemu turyście. Rzeka Krzna lewobrzeżny dopływ Bugu, płynie na Nizinie Południowopodlaskiej i Polesiu Podlaskim. Długość 119,9 km, powierzchnia dorzecza 3353,2 km 2. Początek Krzny stanowią dwie strugi wypływające w podmokłych lasach na Równinie Łukowskiej (Krzna Północna na wys. 165 m n.p.m. i Krzna Południowa na wys. 169 m n.p.m.). W Międzyrzecu Podlaskim strugi łączą się i dalej już jako Krzna płyną przez Zaklęsłość Łomaską i Równinę Kodeńską. Ujście na wysokości 130 m n.p.m. poniżej wsi Neple. Kanał Wieprz Krzna o długości 140 km łączy Borowicę nad Wieprzem z Międzyrzecem Podlaskim. Główne miejscowości nad Krzną: Łuków, Międzyrzec Podlaski, Biała Podlaska. Szlak kajakowy Krzną: Biała Podlaska Neple o długości 44 km. Przy wyższych stanach wody możliwość spływania z Międzyrzecza Podlaskiego. Krzyczew malowniczo położona wieś na skarpie Bugu, założona w 1. poł. XV w. Tutaj odkryto ślady osadnictwa z X-XII w. We wsi znajduje się niewielka drewniana cerkiew unicka z 1683 r. (obecnie kościół katolicki), położona bezpośrednio nad Bugiem, 92
95 Historia, zabytki, przyroda a także murowany dwór z początku XIX w. z oficyną usytuowaną obok. Na uwagę zasługują także drewniana zabudowa z pocz. XX w., w tym wiatrak-koźlak z 1921 r. oraz położony 60 m poniżej cerkiewki wodowskaz łatowy w Krzyczewie. Kościół w Krzyczewie, fot. M. Dąbrowski Łęgi niewielka wieś na wysokiej skarpie w otoczeniu malowniczych łąk ze starorzeczami i charakterystycznych lasów łęgowych w zakolu Bugu. Wieś zachowała jednolitą, drewnianą zabudowę, a połowa budynków wzniesiona została na początku XX w. Pratulin wieś znana od 1478 r. jako Hornowo, obecną nazwę posiada od 1732 r. W roku 1754 Pratulin otrzymał prawa miejskie. Miejscowość jest znana przede wszystkim jako symbol oporu i prześladowania unitów, nawracanych przymusem na prawosławie. W 1874 r. carskie wojsko dokonało tu krwawego pogromu na opornych unitach, podczas którego zginęło 13 osób, a 180 zostało rannych. Tragedię upamiętnia pomnik z polnych kamieni i tablica pamiątkowa znajdujące się na zbiorowej mogile ofiar. W miejscu tym wzniesiono także pomnik męczenników z tablicą zawierającą Droga Krzyżowa przy Sanktuarium Unitów Podlaskich, fot. S. Turski nazwiska pomordowanych. W 1990 r. prochy męczenników przeniesiono do kościoła pw. św. Piotra i Pawła. Klasycystyczny kościół z usytuowaną obok dzwonnicą wzniesiono w 1838 r. W wyposażeniu na uwagę zasługuje ikona Matki Boskiej, namalowana w XVII w. Sanktuarium Męczenników otacza imponująca architektura stacji drogi krzyżowej. Na miejscowym cmentarzu znajduje się neogotycka kaplica grobowa Wierusz-Kowalskich, kopiec żołnierzy polskich z 1920 r. oraz kapliczka z rzeźbą św. Jana Nepomucena. Zaczopki wieś i folwark założone w XVIII w. Liczne przykłady budownictwa drewnianego i stara, murowana szkoła z pocz. XX w. Za wsią cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich z I wojny światowej. Derło wieś i folwark założone na początku XVI w. Pozostałość dawnego parku z XIX w. 93
96 Woroblin wieś znana od XV w. Liczne przykłady budownictwa drewnianego, w tym z końca XIX w. Murowany dwór z 1858 r. w otoczeniu dużego parku krajobrazowego. Wygoda dawny folwark i osada biskupia. Warto wiedzieć, że to nie oddalony o 2 km Janów Podlaski, lecz położona bliżej Bugu Wygoda jest miejscem, gdzie znajduje się słynna na cały świat Stadnina Koni Janów Podlaski. Tutaj prowadzi się, z ogromnymi sukcesami, hodowlę koni czystej krwi arabskiej oraz koni półkrwi. Historia stadniny sięga roku 1817. Straty, które powstawały w wyniku I, a następnie II wojny światowej, były konsekwentnie, z uporem odbudowywane, czego efektem jest wyjątkowa i jak najbardziej zasłużona pozycja stadniny na świecie. Wrażeń estetycznych w czasie wizyty w stadninie dostarczają także jej zabytkowe budynki. Najstarsze stajnie Zegarową i Czołową z 1845 r. projektował Henryk Marconi. Natomiast murowane, Woroncowska i Wyścigowa, oraz dwie murowano-drewniane pochodzą z końca XIX w. Kolejne cztery, drewniane, wzniesiono na początku XX w. Do stadniny prowadzi brama wjazdowa z 1840 r. Całość zabudowań otacza rozległy park krajobrazowy z XVIII-XIX w. Janów Podlaski siedziba UG, pow. bialski. Osada, w przeszłości miasto (lokacja 1465 r.) z historią wzmiankowaną od 1423 r. Po dawnej świetności Janowa pozostały: zespół pokatedralny; kościół pw. św. Trójcy z 1714-35, dzwonnica z 1745 r., budynek dawnego seminarium duchownego, plebanii wraz z ogrodzeniem, kościół pw. św. Jana Chrzciciela zbudowany w latach 1790-1801, a obok późniejsze: dzwonnica- Stadnina Koni w Janowie Podlaskim, fot. arch. UMWL -brama, plebania wraz z ogrodzeniem. Pozostałość znajdującego się w otoczeniu parku zespołu pałacowego biskupów to dwie oficyny z lat 1770-80. Grota Naruszewicza zbudowana została z polnych kamieni w 1796 r., łatwo odnaleźć także pozostałości obwarowań ziemnych z fosą i podjazdem. Bubel Łukowiska wieś założona na przełomie XIII i XIV w., położona na wysokiej skarpie nadbużańskiej. Przy drodze do sąsiedniej wsi Buczyce Stare znajduje się wiatrak-koźlak. Bubel Stary wieś z przełomu XIII-XIV w. z potwierdzonym osadnictwem okresu brązu, wczesnej epoki żelaza i okresu rzymskiego. Drewniana cerkiew unicka z 1740 r. zamieniona na prawosławną w latach 1875-1944 obecnie katolicki kościół filialny z wolno stojącą dzwonnicą z XVIII w. Wieś o typowej zabudowie ulicówki z wieloma drewnianymi budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi. Bubel Stary jest ostatnią lewobrzeżną miejscowością nad granicznym Bugiem. 94
97 Historia, zabytki, przyroda Niemirów pierwsza prawobrzeżna miejscowość leżąca na terytorium Polski w gm. Mielnik, pow. siemiatycki, woj. podlaskie. Pierwsze wzmianki o miejscowości, występującej wówczas pod nazwą Niwice, pochodzą z 1495 r. W 1691 r. Niemirów uzyskał prawa miejskie, które utracił dopiero w 1944 r. Zachował się miejski układ urbanistyczny z rynkiem (obecnie park). Klasycystyczny kościół ufundowali w 1780 r. Czartoryscy wraz ze stiukowymi dekoracjami. Do kościoła prowadzi dzwonnica-brama z 1823 r. Pół kilometra od Bugu znajduje się Góra Zamkowa średniowieczne grodzisko. W miejscowości można odnaleźć także pozostałości cmentarza żydowskiego z macewami, a także, z racji tego, że w Niemirowie od lat budowano promy, używane w wielu miejscach do przeprawy przez Bug, jedną z takich zabytkowych konstrukcji, czynną do dzisiaj. Kościół w Gnojnie, fot. J. Tworek Klasycystyczny kościół w Niemirowie, fot. J. Tworek Gnojno wieś malowniczo położona u podnóża 30-metrowej nadbużańskiej skarpy była wzmiankowana w XVI w. jako miejsce przeprawy przez Bug oraz miejsce składowania towarów spławianych do Gdańska. Droga do rzeki nosi nazwę napoleońskiej według tradycji przeprawiał się tu w 1812 r. Napoleon Bonaparte. W 1863 r. w pobliżu przeprawy odbyła się bitwa powstańców z Rosjanami. We wsi znajduje się dawna cerkiew prawosławna w stylu rusko-bizantyjskim z 1875 r., zamieniona na kościół po I wojnie światowej. Zachowało się też kilka drewnianych budynków mieszkalnych i gospodarczych z przełomu XIX i XX w. Prawobrzeżny Niemirów w woj. podlaskim i lewobrzeżne Gnojno w woj. lubelskim to miejscowości najbliżej położone przy granicy rzecznej na Bugu z Białorusią. Dla turystyki kajakowej na Bugu mają podstawowe znaczenie jako miejsca kończenia spływów szlakiem Bugu granicznego i rozpoczynania wędrówki na Bugu położonym w całości na terytorium Polski. Historycznie i współcześnie Niemirów i Gnojno utrzymują ożywione kontakty na wielu płaszczyznach, a symbolem ich współpracy jest przeprawa promowa łącząca od wieków obydwie miejscowości. 95
98 5.2. Walory przyrodnicze Rzeka i dolina Bugu należą do najmniej przekształconych działalnością człowieka w Europie. Wynika to zarówno z ich niedostępności na całym odcinku granicznym, jak też położeniu na obszarach dotychczas słabo zurbanizowanych. Niezwykłe walory przyrodnicze i krajobrazowe Bugu skłoniły naukowców do postulowania i wdrażania wszelkich możliwych form ochrony przyrody i krajobrazu. Na tym etapie ugruntował się program całościowej ochrony, który przybiera postać Transeuropejskiego Pasma Ochrony Środowiska Przyrodniczego wzdłuż górnego i środkowego Bugu na terytorium Ukrainy i Polski oraz Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie na terenie Polski (z Poleskim Parkiem Narodowym), Białorusi (Polesie Brzeskie) i Ukrainy (z Szackim Parkiem Narodowym). Celem tych przedsięwzięć jest wpisanie całej doliny rzeki Bug z jej niepowtarzalnym bogactwem i pięknem na listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości i objęcie w całości ochroną prawną. Należy dodać, że bogactwo przyrodnicze doliny Bugu jest uwzględnione przy tworzeniu Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Nad Bugiem zaplanowano utworzenie trzech ostoi habitatowych o łącznej powierzchni 60 tys. ha. Prawie cała dolina Bugu została też zaplanowana jako ostoja ptactwa. Te ambitne, międzynarodowe plany ochrony ekologicznej korytarza rzeki Bug poprzedzane są żmudnym, długotrwałym procesem ochrony prawnej poszczególnych jego partii przez wewnętrzne ustawodawstwo Polski, Ukrainy i Białorusi. Najbardziej zaawansowane i najwcześniejsze projekty realizowane są w Polsce. Wzdłuż Bugu powstały: Dołhobyczowski Obszar Chronionego Krajobrazu, Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu, Strzelecki Park Krajobrazowy, Sobiborski Park Krajobrazowy, Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu (od ujścia Hanny do ujścia Krzny), planowany jako część Parku Krajobrazowego Dolina Środkowego Bugu, Park Orlik krzykliwy, fot. R. Siek 96
99 Historia, zabytki, przyroda Obuwik pospolity, fot. L. Sapko Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu, Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Bugu i Nurca, Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu (mazowiecki odcinek Bugu), Nadbużański Park Krajobrazowy. Wielkich postępów w dziedzinie ochrony środowiska dokonuje Ukraina, która zresztą najbardziej przekształciła pierwotną dolinę Bugu na swoim terytorium (szczególnie na odcinku między Kamionką Buską a Czerwonogradem). Dla ochrony Polesia Szackiego utworzono Szacki Park Narodowy w Obwodzie Wołyńskim. W Obwodzie Lwowskim planowane są cztery parki krajobrazowe: Woroniacki (początek Bugu), Buski, Fiodorowka, Nadbużański, a Transeuropejskie Pasmo Ochrony Środowiska Przyrodniczego w randze obszaru chronionego krajobrazu obejmie całą ukraińską dolinę Bugu. Dotychczas najmniejsze zainteresowanie ochroną doliny Bugu wykazywała Białoruś, ale i tutaj następuje znaczący postęp. Utworzenie parku, obejmującego częściowo dolinę Bugu i południowo- -zachodni skrawek Polesia Brzeskiego stanowi białoruską część Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Polesie Nadbużańskie. Wymienione wyżej obszary, poddane lub planowane do objęcia ochroną, nie uwzględniają bardzo licznych rezerwatów i pomników przyrody w dolinie Bugu. Jest to jednak dostatecznie czytelna wskazówka dla zainteresowanych, z jakim bogactwem i osobliwościami krajobrazu, a także flory i fauny spotkają się turyści na kajakowym szlaku rzeką Bug. Dla zaostrzenia apetytu prawdziwych krajoznawców i koneserów walorów przyrodniczych warto wskazać na niektóre chociażby perełki wzdłuż Bugu. Płaty roślinności stepowej w okolicach Gołębi i Kryłowa oraz rzadki suseł perełkowany. Przełomowy odcinek Bugu koła Ślipcza, Strzyżowa i Zosina (najbardziej na wschód położony punkt Polski, który zaliczyć mogą tak naprawdę tylko kajakarze) ze stromymi brzegami, gdzie gniazdują zimorodki i brzegówki. Od tego miejsca rozpoczyna się najdłuższe i największe królestwo bocianów. Znawcy przyrody spotkają tu niezwykle rzadkie w Polsce rośliny stepowe przyniesione wodami Bugu z dalekiego Podola. Potężny kompleks Lasów Strzeleckich ze słynną, strzelistą jak jodły, sosną matczańską, który jest siedliskiem rzadkich ptaków drapieżnych: orlika krzykliwego, kobuza, trzmielojada, 97
100 Żółw błotny w Sobiborskim PK, fot. M. Dąbrowski jastrzębia, a w nadwodnych zaroślach błotniaków: popielatego i stawowego. Zbliżając się do granicy z Białorusią, docieramy do wielkiego kompleksu Lasów Sobiborskich. Wśród niedostępnych mokradeł tego terenu znajduje się jedna z największych w Europie kolonii chronionego żółwia błotnego, dla którego utworzono rozległy rezerwat. Spotkać tu możemy rzadkie gatunki ptaków: bielika, dudka, derkacza, bociana czarnego, czaplę siwą i białą. W ostatnich latach upodobał sobie te tereny i coraz bardziej daje o sobie znać pracowity bóbr, którego ekspansja na niespotykaną dotychczas skalę jest widoczna już w całej dolinie Bugu. Liczne zwalone przez bobry drzewa i pojawiające się niespodziewanie zatory na granicznym Bugu stają się poważnym problemem zarówno dla mniej doświadczonych kajakarzy, jak i dla instytucji odpowiedzialnych za stan granicy. Za Włodawą (ze słynnym na cały kraj wodowskazem) rzeka staje się coraz bardziej bogata w nowe elementy. Częściej pojawiają się pokryte zaroślami wyspy, brzegi z czystymi, piaszczystymi plażami zachęcające do przystanków na odpoczynek oraz kwieciste łąki z tysiącami owadów i płaty lasów łęgowych. Na tym terenie być może uda nam się dostrzec wydrę lub rzadkie ptaki, jak: remiz, wodnik, kokoszka wodna, sieweczka rzeczna, derkacz, dudek. Od ujścia Krzny wpływamy do Szwajcarii Podlaskiej, rezerwatu w Parku Krajobrazowym Podlaski Przełom Bugu miejsce w pełni zasługujące na nazwę, gdzie różnice wysokości w terenie dochodzą do 50 m. Podlaski Przełom Bugu to teren niezwykle atrakcyjny krajobrazowo. W okolicy Pratulina podziwiać możemy wspaniale zachowane nadrzeczne łęgi, coraz liczniejsze starorzecza zwane bużyskami otwarte i zamknięte, a które towarzyszą nam od Dubienki. Przemieszczając się wzdłuż Bugu, warto przyjrzeć się terasom zalewowym i lokalizacji siedzib ludzkich. Mieszkańcy nadbużańskich miejscowości wiedzą o kaprysach przyrody i jej prawach, dlatego swoje siedziby sytuują powyżej terasów, czego przykłady można podziwiać z wody, chociażby pałace lub ich pozostałości w Czumowie, Dorohusku, Różance. 98
101 Historia, zabytki, przyroda W dolinie Bugu lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie nie brakuje występujących w ostępach leśnych dużych ssaków i całego bogactwa płazów i gadów, które trudno dostrzec z kajaka, ale już na postojach i biwakach lub nawet na wodzie trudno nie zauważyć przebogatej fauny, w tym fascynującego świata owadów, w którym królują ważki i motyle. Zwornikiem przyrodniczym na międzynarodową skalę jest Polesie Zachodnie, gdzie na naszych oczach powstaje Międzynarodowy Rezerwat Biosfery. Tutaj krzyżują się korytarze ekologiczne: na kierunku południkowym Bugiem i równoleżnikowym wyznaczonym przez Prypeć. Rezerwaty biosfery to obszary tworzone od 1971 r. w ramach programu UNESCO Człowiek i Biosfera (MaB). Jego celem jest badanie wzajemnych relacji pomiędzy człowiekiem a biosferą oraz wpływanie na nie w taki sposób, by miały charakter zrównoważony. Pełnią one trzy zasadnicze funkcje: zachowanie bioróżnorodności (ekosystemów, gatunków, genów), rozwój dla zrównoważonej przyszłości (humanistyczny i społeczny), badania, monitoring oraz wymiana informacji w ramach światowej sieci MaB. Siłą rzeczy rezerwaty biosfery powstają na terenach o dobrze zachowanej przyrodzie i dużej wartości kulturowej. Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie, tworzony na terenie Polesia, na pograniczu polsko-białorusko-ukraińskim, obejmuje trzy rezerwaty biosfery: 1. Polesie Zachodnie utworzony w Polsce w 2002 r. na powierzchni prawie 140 tys. ha, obejmuje obszar Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego i terenów przyległych. W jego skład wchodzą: Poleski Park Narodowy, parki krajobrazowe: Sobiborski, Poleski i Pojezierze Łęczyńskie; liczne rezerwaty przyrody, pomniki i użytki ekologiczne. Bogactwem tego terenu są liczne jeziora, różne typy torfowisk, rzadkie gatunki, w tym zagrożone w skali Europy i świata: wodniczka, derkacz, podgorzałka oraz żuraw, bielik, cietrzew, wilk, a także największa w kraju populacja żółwia błotnego. Prócz tego występuje tutaj wiele rzadkich gatunków roślin bagiennych: brzoza niska, wierzba Żuraw, fot. R. Siek borówkolistna 99
102 i lapońska, trzy gatunki rosiczek i wiele innych. Zabytki kultury to cerkwie w Kosyniu, Hańsku, Sosnowicy, Dratowie, wiatraki, drewniana zabudowa wsi i stare cmentarze. 2. Polesie Nadbużańskie utworzony w 2006 r. na Białorusi na obszarze ponad 48 tys. ha. Najcenniejszą jego część stanowi zakaznik krajobrazowy Polesie Nadbużańskie. Rezerwat obejmuje głównie kompleksy leśne (prawie wszystkie typy lasów występujących na Białorusi), naturalną dolinę Bugu oraz zbiorniki wodne pochodzenia naturalnego i sztucznego, np. ponad stuletni kompleks stawów w Stradeczu. Jest to teren cenny dla ptaków, występują tutaj m.in. czaple białe, bieliki, łabędzie krzykliwe. Rosną także rzadkie gatunki storczyków, których populacje są jednymi z najliczniejszych na Białorusi (np. obuwik pospolity). Zabytki architektury to drewniane cerkwie (np. w Czersku pocz. XVIII w., Miednej, Domaczewo, Dubok), cmentarze z I wojny światowej i drewniana zabudowa wsi. 3. Szacki utworzony w 2002 r. na Ukrainie, obejmuje powierzchnię około 75 tys. ha. W jego granicach znajduje się Szacki Park Narodowy z kompleksem największych jezior na Ukrainie, z jeziorem Świtaź o pow. ponad 2500 ha, tereny torfowiskowe, źródłowy odcinek Prypeci oraz niewielki fragment doliny Bugu. Bogactwem tego terenu są rzadkie gatunki fauny: wilk, bocian czarny, żuraw, żółw błotny, a także rzadkie zbiorowiska leśne (np. świerczyna na torfie). Poza tym znajdują się tutaj malownicze drewniane i murowane cerkwie (Świtaź, Pulmo, Szack) oraz stara drewniana zabudowa wsi. Tworzony Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie ma obejmować łącznie obszar 263 tys. ha. Lasy Strzeleckie, fot. K. Łapińska (arch. ZLPK) 100
103 Historia, zabytki, przyroda Dolina Bugu tereny objęte ochroną 101
104 Obszary objęte ochroną w województwie lubelskim Parki narodowe 1. Poleski Park Narodowy 2. Roztoczański Park Narodowy Parki krajobrazowe 1. Chełmski Park Krajobrazowy 2. Kazimierski Park Krajobrazowy 3. Kozłowiecki Park Krajobrazowy 4. Krasnobrodzki Park Krajobrazowy 5. Krzczonowski Park Krajobrazowy 6. Nadwieprzański Park Krajobrazowy 7. Park Krajobrazowy Lasy Janowskie 8. Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu 9. Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie 10. Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej 11. Poleski Park Krajobrazowy 12. Południoworoztoczański Park Krajobrazowy 13. Skierbieszowski Park Krajobrazowy 14. Sobiborski Park Krajobrazowy 15. Strzelecki Park Krajobrazowy 16. Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy 17. Wrzelowiecki Park Krajobrazowy Obszary chronionego krajobrazu 1. Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu 2. Chodelski Obszar Chronionego Krajobrazu 3. Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu 4. Dołhobyczowski Obszar Chronionego Krajobrazu 5. Grabowiecko Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu 6. Kraśnicki Obszar Chronionego Krajobrazu 7. Łukowski Obszar Chronionego Krajobrazu 8. Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu 9. Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu 10. Obszar Chronionego Krajobrazu Annówka 11. Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Ciemięgi 12. Obszar Chronionego Krajobrazu Kozi Bór 13. Obszar Chronionego Krajobrazu Pradolina Wieprza 14. Pawłowski Obszar Chronionego Krajobrazu 15. Poleski Obszar Chronionego Krajobrazu 16. Radzyński Obszar Chronionego Krajobrazu 17. Roztoczański Obszar Chronionego Krajobrazu 102
105 Polskie dopływy Bugu granicznego Rozdział 6
106 Spływ Uherką, fot. M. Gołębiowska Od kilku lat systematycznie wzrasta zainteresowanie szlakami kajakowymi na lewobrzeżnych dopływach Bugu granicznego: Huczwie (ujście 352,5 km szlaku Bug graniczny ), Uherce (ujście 221 km szlaku Bug graniczny ), Włodawce (ujście 162,5 km szlaku Bug graniczny ), Krznie (ujście 49,0 km szlaku Bug graniczny ). Rzeki te są wykorzystywane do organizacji 1-3-dniowych spływów. Na Włodawce organizuje się również spływy na jej dopływach (Krzewianka, Krzemianka, Tarasienka) lub etapy początkowe spływów Bugiem. Spośród innych dopływów do rozpoczynania spływów Bugiem mogą być wykorzystywane również: Wełnianka z Dubienki (ujście 278,9 km szlaku Bug graniczny ), Udal z Husynnego (ujście 256,7 km szlaku Bug graniczny ) i Kałamanka z Kodnia (ujście 93,1 km szlaku Bug graniczny ). O ile Krzna i Huczwa od dawna są opisane w literaturze dla kajakarzy, o tyle Uherka i Włodawka stały się modne dopiero w ostatniej dekadzie dzięki publikacjom przewodnikowym oraz organizacjom spływów promocyjnych i niekomercyjnych, a także dostępności kajaków w rozwijających się wypożyczalniach we Włodawie i powiecie. Mankamentem wszystkich dopływów są regulacje melioracyjne większości szlaków na tych dopływach Bugu. W ostatnich latach, w wyniku zaniechania lub ograniczenia tych prac oraz intensywnej działalności bobrów, przyroda z powodzeniem przywraca naturalną kolej rzeczy, czego dowodem jest okazała tama bobrów na Więziennym Rowie (Krzewianka) powstała w 2009 r. Szlaki kajakowe na dopływach Bugu możemy zakwalifikować jako wiosenne, ale ich pokonywanie jest możliwe nawet w środku lata. HUCZWA lewobrzeżny dopływ Bugu, płynie przez Grzędę Sokalską, Padół Zamojski i Roztocze. Długość 75 km, pow. dorzecza 563 km 2, wypływa w okolicy Tomaszowa Lubelskiego. W pobliżu także źródła Sołokii i Wieprza. Dopływy prawe: Kamień, dopływy lewe: Rachanka, Białka, Siniocha. Ważniejsze miejscowości nad Huczwą: Łaszczów, Tyszowce, Czermno, Turkowice, Wronowice, Werbkowice, Hrubieszów. Uchodzi do Bugu na wschód 104
107 Polskie dopływy Bugu granicznego od Hrubieszowa (6 km do ujścia). Szlak kajakowy Huczwą od Łaszczowa do ujścia o długości 55 km. Długość rzeki 77 km. Długość szlaku 55 km. Skala trudności szlak trudny. Skala uciążliwości szlak uciążliwy. Malowniczość szlak bardzo malowniczy. Szlak kajakowy Huczwa rozpoczyna się w Łaszczowie i dzielony może być na następujące etapy: Łaszczów Tyszowce: 12 km. Tyszowce Werbkowice: 20 km. Werbkowice Hrubieszów: 17 km. Hrubieszów ujście: 6 km. Na szlaku Huczwy nie ma żadnych urządzeń i ułatwień dla kajakarzy. Rzeka może być wykorzystywana jako samodzielny szlak na organizację 2-3-dniowych imprez lub jako miejsce startowe na Bug: z Werbkowic (jaz przy cukrowni) 23 km do ujścia, z Hrubieszowa (most i jaz przed rozwidleniem) 9 km do ujścia, z Gródka (okolice grodziska, kładka) 1 km do ujścia. Mimo braku zagospodarowania Spływ Huczwą pod mostem koło Hrubieszowa, fot. J. Tworek turystycznego, Huczwa może być bardzo atrakcyjnym urozmaiceniem dla kajakarzy wędrujących Bugiem. Km Brzeg Miejscowości, budowle wodne, urządzenia i inne Ü 55,0 Łaszczów most żelbetonowy, droga 852 0,0 54,5 Czerkazy most betonowy 0,5 50,5 Kol. Dobużek most rolniczy 4,5 47,0 Mikulin most drewniany 8,0 44,0 Tyszowce most żelbetowy, droga 850 11,0 43,5 Tyszowce most 11,5 38,0 Turkowice PTR jaz 17,0 36,0 L Czermno grodzisko 19,0 34,0 Wronowice most 21,0 29,0 Malice jaz kozłowy, most 26,0 28,0 Konopne most 27,0 25,0 Werbkowice most 29,5 25,5 Werbkowice most 30,0 24,5 Werbkowice Terebiniec most 30,5 23,5 Werbkowice most żelbetowy, droga 847 31,5 23,0 Werbkowice cukr. Jaz 32,0 17,5 Podhorce most 37,5 17,0 Podhorce most 38,0 12,0 Brodzice most kolei wąskotorowej 43,0 11,0 Sławęcin most 44,0 105
108 9,0 Hrubieszów jaz z mostem 46,0 8,0 Hrubieszów most żelbetowy, droga 844 47,0 6,5 Hrubieszów stopień z piętrzeniem 48,5 4,0 Hrubieszów most żelbetowy, droga 74 51,0 1,0 Gródek kładka 54,0 1,0 P Gródek grodzisko 54,0 0,0 Ujście do Bugu 55,0 Huczwa: Werbkowice Hrubieszów ujście UHERKA lewobrzeżny dopływ Bugu, płynie przez Pagóry Chełmskie i Obniżenie Dubienki. Długość 44 km, pow. dorzecza 575 km 2. Wypływa spod wsi Zagroda na południe od Chełma. Dopływy prawe: Słyszówka, Gdola, dopływy lewe: Janówka, Garka, Lepietucha. Ważniejsze miejscowości nad Uherką: Chełm, Stańków, Zarzecze, Ruda, Rudka, Siedliszcze. 106
109 Polskie dopływy Bugu granicznego Uchodzi do Bugu poniżej wsi Siedliszcze przed Uhruskiem. Szlak kajakowy Uherką: Stańków Zarzecze Siedliszcze o długości 28 km. Długość rzeki 44 km. Długość szlaku 28 km. Skala trudności szlak łatwy, otwarty dla wszystkich. Skala uciążliwości szlak nieuciążliwy. Malowniczość szlak malowniczy. Km Brzeg Miejscowości, budowle wodne, urządzenia i inne Ü 27,8 Most betonowy Stańków zalew 0,0 27,5 Próg betonowy 0,3 26,0 L Ujście Garki 1,8 25,0 Mostek drewniany Wólka Czułcz 2,8 23,4 Most betonowy Zarzecze Holówka 4,6 21,2 Most drewniany 6,6 21,1 Jaz kozłowy 6,7 21,0 Most betonowy z progiem 6,8 19,2 Most betonowy Sajczyce Majdan 8,8 16,0 Ujście Lepietuchy 11,8 16,0 Pozostałość drewnianego mostu 11,8 13,3 P Iłowa Sykowe 14,5 10,0 Most betonowy Ruda 17,9 8,9 L Wodowskaz 17,9 8,3 Jaz kozłowy 18,9 6,5 Most kolejowy 21,3 5,9 P Ujście Gdoli 22,1 3,2 Most betonowy Rudka 25,5 1,3 Most betonowy Siedliszcze I 26,6 0,8 Most betonowy niski Siedliszcze II 26,9 0,0 Ujście do Bugu 27,8 Dogodne punkty etapowe lub postojowe spływu to: Stańków zalew (początek szlaku), Zarzecze (23,4 km), Sajczyce (19,2 km), Iłowa-Sykowe (13,3 km), Ruda (10,0 km), Rudka (3,2 km), Siedliszcze (0,8 km). Szlak kajakowy Uherką jest jedynym profesjonalnie oznakowanym szlakiem na omawianym terenie. Poza oznakowaniem brak jest zagospodarowania. Istnieją plany zagospodarowania: Rudka (gm. Ruda-Huta) przy Centrum Kultury i Rekreacji (doskonałe miejsce biwakowe): budowa pomostu, urządzenie pola biwakowego z zapleczem (bieżąca woda, sanitariaty, natryski, zaplecze kuchenne); Siedliszcze (gm. Wola Uhruska): zadaszenie turystyczne. WŁODAWKA lewobrzeżny dopływ Bugu, płynie przez Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie na Polesiu Zachodnim. Długość 31,5 km, wypływa ze zbiornika Wytyczno. Dopływy prawe: Krzemianka, Tarasienka, Więzienny Rów, dopływy lewe: Mietułka, Ulanówka. Ważniejsze miejscowości nad Włodawką: Kołacze, Suchawa, Okuninka, Włodawa. W przeszłości (od 1387 r.) Włodawka była rzeką graniczną między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną. Szlak kajakowy Włodawką: Kołacze Suchawa Włodawa o długości 24 km. 107
110 Włodawka, Krzewianka, Krzemianka, Tarasienka Km Brzeg Miejscowości, budowle wodne, urządzenia i inne Ü 24,00 Kol. Kołacze most drogi 82 0,0 23,9 Kołacze próg, kładka stalowa 0,1 22,5 Most żelbetowy Kołacze, droga nr 819 1,5 16,8 P Ujście rz. Krzewianki 7,2 13,0 Jaz żelbetowy Suchawa (l) 11,0 12,9 Most żelbetowy Suchawa 11,1 10,4 P Ujście rz. Krzemianki 13,6 8,1 Most drewniany Adamki 15,9 8,0 L Pomost, pole biwakowe 16,0 6,8 Jaz żelbetowy 17,2 5,9 Kładka drewniana dla pieszych 18,1 4,6 Most żelbetowy (Włodawa Chełm nr 812) 19,4 4,5 Stopień z piętrzeniem 19,5 3,7 P Ujście rz. Tarasienki 20,2 3,4 Kładka stalowa (szlak rowerowy) 20,5 1,5 Most żelbetowy (ul. Okunińska, droga nr 816) 22,5 1,1 Kładka drewniana (ogródki) 22,9 0,7 Most drewniany (Grobla) 23,3 0,0 Ujście do Bugu 23,9 108
111 Polskie dopływy Bugu granicznego Długość rzeki 51,5 km Długość szlaku 24 km Skala trudności szlak łatwy, otwarty dla wszystkich Skala uciążliwości szlak nieuciążliwy Malowniczość szlak bardzo malowniczy Dogodne punkty etapowe lub postojowe na Włodawce to: Kołacze (most drogi 819), Suchawa (most), Adamki, Okuninka (most na 812), Włodawa (most na 816). Szlak Włodawki posiada bardzo dobrze urządzone miejsce pobytowe w Adamkach pole namiotowe, obszerne zadaszenia turystyczne, miejsce na ognisko, pomosty stałe dla kajakarzy i wędkarzy, suche sanitariaty. Spływ Włodawką, fot. arch. PTTK Włodawa Podobne acz skromniejsze zagospodarowanie na początku szlaku w Kołaczach. Od 2012 r. przy ostatnim moście przed ujściem we Włodawie funkconuje przystań z pływającymi pomostami. Dopływy Włodawki: Krzewianka (Więzienny Rów) szlak o długości 9 km, początek przy moście w Szcześnikach, ujście do Włodawki powyżej Suchawy (km 16,8). Szlak łatwy, nieuciążliwy, malowniczy. Krzemianka szlak o długości 9 km, początek przy moście drogi Osowa-Dubeczno, ujście poniżej Suchawy (km 10,4). Szlak trudny, bardzo uciążliwy, bardzo malowniczy. Tarasienka szlak o długości 8 km, początek w Kol. Żłobek, ujście poniżej Okuninki (km 3,7). Szlak łatwy, nieco uciążliwy, bardzo malowniczy. Przy niskim stanie wody krótszy wariant szlaku od mostu pomiędzy Okuninką i Tarasiukami. Ponieważ Tarasienka przepływa przez Jez. Glinki (wypływ 100 m na lewo od wpływu) możliwy jest postój nad brzegiem jeziora (1 km od wypływu). Na dopływach Włodawki brak jest infrastruktury turystycznej ułatwiającej uprawianie turystyki kajakowej. Projekty zagospodarowania turystycznego zakładają budowę ułatwień dla kajakarzy (pomosty, zadaszenia) na Włodawce i jej dopływach w Suchawie (Włodawka) i początku szlaków na Krzewiance i Krzemiance KRZNA lewy dopływ Bugu, płynie na Nizinie Południowopodlaskiej i Polesiu Podlaskim. Długość 119,9 km, powierzchnia dorzecza 3353,2 km 2. Początek Krzny stanowią dwie strugi wypływające w podmokłych lasach na Równinie Łukowskiej (Krzna Północna 109
112 na wys. 165 m. n.p.m. i Krzna Południowa na wys. 169 m n.p.m. W Międzyrzecu Podlaskim strugi łączą się i dalej jako Krzna płynie przez Zaklęsłość Łomaską i Równinę Kodeńską. Ujście na wysokości 130 m n.p.m. poniżej wsi Neple. Kanał Wieprz Krzna o długości 140 km łączy Borowicę nad Wieprzem z Międzyrzecem Podlaskim. Dopływy: prawe; Dziegciarka, Rudka, Zielawa, Czapelka, lewe; Krzymosza, Piszczanka, Złota Krzywula, Klukówka. Główne miejscowości nad Krzną: Łuków, Międzyrzec Podlaski, Biała Podlaska, Neple. Szlak kajakowy Krzną: Biała Podlaska Neple o długości 44 km. Przy wyższych stanach wody możliwość dogodnego spływania z Międzyrzeca Podlaskiego. Długość rzeki 120 km Długość szlaku 68 km Skala trudności szlak łatwy, otwarty dla wszystkich Skala uciążliwości szlak nieuciążliwy Malowniczość szlak malowniczy Km Brzeg Miejscowości, budowle wodne, urządzenia i inne Ü 68,0 Most Międzyrzec Podlaski, ul. 3 Maja 0,0 68,0 Kolektor ciepłowniczy Międzyrzec Podlaski 0,0 67,5 Kolektor ciepłowniczy Międzyrzec Podlaski 0,5 67,5 Most Międzyrzec Podlaski, ul. Lubelska 0,5 67,5 Kładka Międzyrzec Podlaski, ul. Zamczysko 0,5 67,0 Kolektor ciepłowniczy Międzyrzec Podlaski 1,0 66,5 Kładka Międzyrzec Podlaski 1,5 66,0 Kolektor ciepłowniczy, Międzyrzec Podlaski 2,0 63,0 Most Wysokie 5,0 58,0 Most Kolonia Rogoźnica 10,0 58,0 Jaz Kolonia Rogoźnica (Puchacze) 10,0 49,0 Most Styrzyniec 19,0 45,0 Most Porosiuki 23,0 45,0 Jaz Porosiuki 23,0 43,5 Most drewniany Sławacinek Stary 24,5 42,5 Kładka Biała Podlaska, ul. Droga Wojskowa 25,5 40,0 Most Biała Podlaska, ul. Łomaska 28,0 39,5 Most Biała Podlaska, Al.Tysiąclecia (droga.nr 83) 28,5 39,0 Kładka Biała Podlaska, ul. Mickiewicza 29,0 38,5 Most Biała Podlaska, ul. Jana Pawła II 29,5 38,0 Kładka Biała Podlaska, ul. Kąpielowa 30,0 36,0 Jaz Biała Podlaska (Sielczyk) 32,0 35,0 Most Biała Podlaska, ul. Gwardii Ludowej 33,0 31,0 Jaz Czosnówka 37,0 27,0 Most Woskrzenice Duże (droga nr 2) 41,0 22,5 L Husinka tablica szlaku 45,5 22,0 Zniszczony most Koczukówka 46,0 18,0 Most Kijowiec 50,0 17,5 Jaz Kijowiec 50,5 12,0 Most Nowosiółki 56,0 9,5 Jaz Malowa Góra 58,5 9,0 Most Malowa Góra 59,0 2,0 Most Neple (droga nr 698) 66,0 0,0 Ujście do Bugu 68,0 110
113 Polskie dopływy Bugu granicznego Szlak kajakowy Krzna rozpoczyna się w Międzyrzeczu Podlaskim i dzielony jest na następujące etapy: Międzyrzecz Podlaski Biała Podlaska: 25 km. Biała Podlaska Woskrzenice: 19 km. Woskrzenice Neple: 25 km + 2 km do ujścia. Odcinek Bugu granicznego od Kuzawki do Niemirowa (Gnojna) wraz ze szlakiem Krzny stanowią zamknięty, bardzo atrakcyjny, częściowo zagospodarowany i oznakowany kompleks pod nazwą Szlak BUG-KRZNA, dostatecznie przygotowany do uprawiania turystyki kajakowej. Ujście Krzny, fot. J. Tworek Krzna: Woskrzanice Duże Kijowiec Neple 111
114 KRZNA szczegółowy kilometraż: opis szlaku na odcinku Woskrzenice Neple ujście Km 27,0 (0,0) Woskrzenice Duże most drogi Nr 2. Miejsce wodowania bezpośrednio za mostem na prawym brzegu. Km 24,5 (2,5) Widok cerkwi w Horbowie prawy brzeg. Km 22,5 (4,5) Husinka tablica informacyjna szlaku na lewym brzegu. Po 600 m stary most na szynach o zniszczonej drewnianej nawierzchni. Km 18 (9,0) Kijowiec most żelbetowy Km 17,5 (9,5) Kijowiec jaz. Uwaga! Spływać wyłącznie po rozeznaniu, przy niskim spiętrzeniu. Km 15,5 (11,5) Ukośnie nad rzeką linia wysokiego napięcia. Km 15,0 (12,0) Druga linia wysokiego napięcia nad rzeką. Km 13,0 (14,0) Linia średniego napięcia nad rzeką. Po chwili, na lewo zabudowa wsi Nowosiółki. Km 12,0 (15,0) Nowosiółki. Niewielki most żelbetowy. Na lewym brzegu silos Michał. Km 11,5 (15,5) Wysoki, urwisty acz krótki lewy brzeg w zakolu z gniazdami brzegówki. Km 9,5 (17,5) Malowa Góra jaz. Uwaga! Spływać wyłącznie po rozeznaniu, przy niskim spiętrzeniu. Km 9,0 (18,0) Malowa Góra most żelbetowy. Za mostem na lewym brzegu wodowskaz łatowy. Na prawo widok neogotyckiego kościoła. Uwaga! Po 200 m próg z kamieni może stwarzać problem przy niskich stanach wody płynąć na lewo od środka rzeki. Km 5,5 (21,5) Prawy brzegu wysoki, piaszczysty z sosnowym lasem. Km 3,0 (24,0) Z prawej i na wprost widok zabudowań wsi Neple. Po chwili z lewej odnoga starorzecza i miejsce nieistniejącej już stanicy. Km 2,0 (25,0) Neple most żelbetowy drogi nr 698. Na postój przybijać na prawym brzegu przed mostem. Przy kończeniu spływu lewy brzeg pod mostem dobry dojazd po sprzęt (za mostem w prawo). Uwaga pod mostem bystrze i kamienie przy niskich stanach wody. Km 0,0 (27,0) Ujście Krzny do Bugu. Granica rezerwatu Szwajcaria Podlaska. Przed ujściem ciekawe odsłonięcia profi li geologicznych na lewym brzegu. Ze względu na brak możliwości dojazdu do ujścia, spływanie Krzną należy kończyć przy moście w Neplach. W przypadku wpływania na Bug konieczne jest zgłoszenie spływu w Placówce Straży Granicznej w Bohukałach zgodnie z Rozporządzeniem regulującym warunki uprawiania turystyki na wodach granicznych. Najbliższe, dogodne miejsce przybijania na Bugu w miejscowości Krzyczew odległość od ujścia Krzny 4 km (800 m poniżej kościoła i wodowskazu). Opis miejscowości Neple w rozdziale Historia-zabytki-przyroda. Uwaga! Praktyczne i wygodne rozpoczynanie spływów Bugiem przy ujściach jego dopływów wiąże się oczywiście z obowiązkiem powiadamiania odpowiednich Placówek Straży Granicznej. 112
115 Bezpieczeństwo na spływach Rozdział 7
116 Tamy bobrów niejednokrotnie mogą utrudniać spływ, fot. J. Tworek Zagadnienie bezpieczeństwa na spływach jest bardzo obszerne i obejmuje w różnym stopniu takie tematy jak: technika wiosłowania i pływania; znajomość zagrożeń; ratownictwo i posługiwanie się sprzętem; umiejętność udzielania pierwszej pomocy; nawigacja, łączność i sygnalizacja na wodzie; znajomość węzłów; znaki żeglugowe i oznakowanie szlaków kajakowych; ubiór i ekwipunek; prognozowanie pogody i jej wpływ na program i uczestników. Jednym z najważniejszych i często niedocenianym elementem, mającym niewątpliwie przełożenie na bezpieczeństwo, jest rozstrzygnięcie – z kim i pod czyim kierownictwem znajdziemy się na kajakowym szlaku. Szczególnie nowicjusze muszą mieć pewność, że ich braki w teorii i praktyce oraz słabości w nieznanym otoczeniu znajdą zrozumienie i spotkają się z życzliwym wsparciem, radą i pomocą bardziej doświadczonych. Na spływach nie ma demokracji, a uczestnicy muszą wiedzieć, że kluczowe decyzje związane przede wszystkim z bezpieczeństwem podejmują przedstawiciele organizatora, posiadający niezbędną wiedzę i kwalifikacje. Jeśli komandor spływu zarządzi przenoszenie kajaków brzegiem dla ominięcia przeszkody powinniśmy się do tego zastosować. Nawet na najmniejszym spływie uczestnicy powinni mieć pewność, że jest z nimi ktoś, kto posiada uprawnienia instruktora rekreacji ruchowej, instruktora PZK, przodownika PTTK lub chociażby doświadczenie obejmujące znajomość szlaku czy odznaki kajakowe. Kajakarstwo jest wyjątkowo przyjemnym i zdrowym sposobem obcowania z naturą. Jest też bezpieczne, ale pod warunkiem, że postępujemy rozsądnie, przestrzegając kilku podstawowych, podanych niżej zasad. Zawsze licz się z możliwością wywrotki kajaka. Każda nieumiejąca pływać osoba, która wsiada do kajaka, podejmuje 114
117 Bezpieczeństwo na spływach ryzyko. Można je zmniejszyć, zakładając kamizelkę ratunkową. Jeżeli wozisz w kajaku dzieci, to pamiętaj, że w razie wypadku jedna osoba dorosła będzie w stanie ratować tylko jedno dziecko. Podczas wywrotki w pierwszej kolejności ratuj człowieka, jego sprzętem zajmiesz się później. Osoby potrafiące pływać powinny liczyć się z ograniczeniem swoich możliwości przez ubranie, szybki prąd na rzece, falę na jeziorze lub morzu i niską temperaturę wody. Dlatego w trudnych warunkach należy zakładać kamizelkę asekuracyjną, a na morzu i większych akwenach śródlądowych kamizelkę ratunkową. Nigdy nie pływaj samotnie na trudnej rzece. Zawsze powinien być koło Ciebie ktoś, kto pomoże Ci w razie wypadku. Nigdy nie pływaj w nocy. Udzielenie pomocy w ciemności jest bardzo trudne, a często wręcz niemożliwe. Nigdy nie wsiadaj do kajaka po spożyciu alkoholu lub środków odurzających. One spowalniają Twoje reakcje i ograniczają rozsądek. Alkohol nie rozgrzewa, ale przyspiesza utratę ciepła. Wypadki są nieoczekiwane. W krytycznych sytuacjach nie ma czasu na demokrację i dlatego każda grupa powinna wybrać osobę, która w razie wątpliwości podejmie szybką decyzję. Takim decyzjom należy się bezwzględnie podporządkować. Woda jest potencjalnie groźnym i zdradliwym żywiołem. Przed spływem dowiedz się jak najwięcej o trasie, którą chcesz przepłynąć. Pamiętaj, że największym niebezpieczeństwem są spiętrzenia wody powinieneś wiedzieć, czy i gdzie znajdują się sztuczne progi, tamy, młyny. Zachowaj tam szczególną ostrożność. Spływająca woda tworzy poniżej spiętrzenia poziome zawirowanie stanowiące pułapkę dla osoby, która się w nim znajdzie. Nie należy próbować przepływać takich miejsc, bo konsekwencje wywrotki są tam dużo poważniejsze niż gdzie indziej. Pamiętaj, że rzeki są szczególnie groźne przy wezbranej wodzie; pływanie przy stanach powodziowych jest zawsze i wszędzie niebezpieczne. Przełomowy odcinek Bugu za Ślipczami, fot. J. Tworek 115
118 Przed wypływaniem na otwarte akweny (duże jeziora, morza itp.) zawsze trzeba sprawdzić warunki pogodowe. Wybieraj taki akwen, na którym sobie poradzisz w konkretnych warunkach hydrologicznych i meteorologicznych, uwzględniając sprzęt, którym dysponujesz. Wody górskie i morza stwarzają szczególne zagrożenia. Jeżeli chcesz po nich pływać, to powinieneś zdobyć odpowiednie umiejętności i zaopatrzyć się we właściwy sprzęt. Kajak to mała łódka. Zwracaj uwagę na większe jednostki pływające i zawsze ustępuj im z drogi; jesteś najmniejszy i najbardziej zwrotny. Zachowaj zawsze duży odstęp od statków, barek, promów. Odpowiedni sprzęt jest koniecznym warunkiem bezpieczeństwa. Twój kajak powinien być niezatapialny (dzięki wodoszczelnym komorom lub workom wypornościowym). Zawsze miej pod ręką (a najlepiej na sobie) kamizelkę asekuracyjną (na dużych akwenach ratunkową). Pamiętaj o odpowiednim ubraniu; zwłaszcza przy złej pogodzie i w zimnej wodzie właściwe ubranie może uratować życie. Ubranie nie może krępować ruchów i być zbyt ciężkie; gruby płaszcz i kalosze mogą po wywrotce pociągnąć Cię na dno. Na wodach górskich pamiętaj o założeniu kasku i zabraniu ze sobą rzutki (na wodach nizinnych przynajmniej na części kajaków). Nigdy nie zaszkodzi wozić ze sobą szczelnie zapakowanej apteczki jeżeli nie będziesz jej miał pod ręką, to okaże się niezbędna! Naucz się udzielać pierwszej pomocy. Staraj się cały czas uczyć i rozwijać swoje umiejętności i wiedzę. Im więcej umiesz, tym większe jest Twoje (i innych uczestników spływu) bezpieczeństwo. Ćwicz techniki udzielania pierwszej pomocy, posługiwania się rzutką ratunkową, stosowania węzłów. W razie potrzeby natychmiastowego zastosowania tych umiejętności nie ma czasu na naukę. Zwracaj uwagę na innych i pomagaj im w razie potrzeby. Węzły Dla zdecydowanej większości naszego społeczeństwa sztuka posługiwania się i znajomość praktycznego zastosowania węzłów to tajemna wiedza żeglarzy i alpinistów. Jest w tym sporo racji, podsycają ją także skutecznie sami zainteresowani, czemu trudno się dziwić. Sposoby łączenia lin były opracowywane przez wieki przez żeglarzy jako podstawowy element ich rzemiosła i bezpieczeństwa. Uzyskanie patentów żeglarskich i uprawnień taternickich wiąże się z bezwzględnym wymogiem perfekcyjnej, praktycznej znajomości węzłów. Dla potrzeb turystów kajakarzy, a również ułatwiania sobie codziennych, często prozaicznych zajęć, nie jest to wymogiem formalnym, ale warto poznać i nauczyć się przynajmniej kilku podstawowych 116
119 Bezpieczeństwo na spływach węzłów. Sztuki wiązania węzłów uczymy się z wyprzedzeniem, a nie w sytuacji konieczności natychmiastowego zastosowania. Węzeł ratowniczy jest to węzeł, który powinien być koniecznie znany nie tylko ludziom związanym z uprawianiem rekreacji na wodzie. Jest on bardzo ważny w kontekście praktycznej znajomości udzielania pierwszej pomocy w różnych okolicznościach. Węzeł ratowniczy może być używany przy wyciąganiu z wody człowieka, który jeszcze nie utracił przytomności. Jeśli rzucimy linę przytomnemu, ale znajdującemu się w niebezpieczeństwie człowiekowi, to będzie on mógł jedną ręką trzymać linę, a drugą wykonać węzeł ratowniczy i w ten sposób znaleźć się w niezaciskającej się pętli, co pozwoli przyholować go do kajaka lub brzegu. Podaną linę trzyma się cały czas lewą ręką. Ręką prawą oprowadza się wolny koniec liny pod pachami. Wiązanie węzła rozpoczyna się, wykonując ruch nadchwytem i podchwytem (ryc. 1-1) wokół trzymanej liny. W ten sposób ręka prawa razem z trzymanym końcem liny znajduje się w pętli (ryc. 1-2). Wolny koniec przekładamy teraz wokół liny (ryc. 1-3) i, ciągnąc go do siebie (ryc. 1-4), zaciskamy pętlę (ryc. 1-5). Przez zawiązanie węzła ratowniczego tworzy się na linie oczko (ryc. 1-6), które może także służyć do nałożenia liny na pachołek przy pomoście itp. Węzeł ratowniczy trzyma niezawodnie, a rozwiązuje się bardzo łatwo. Więcej informacji na temat bezpieczeństwa (i nie tylko) znajdziesz: na stronie internetowej www.kajak.org.pl, na stronie internetowej www.ktkaj.pttk.pl, na stronie internetowe www.kajaki.nadbugiem.pl, w poradniku Kajakarstwo. M. Weckwerth. Pascal, Bielsko-Biała 2006 oraz w wielu publikacjach i na stronach internetowych związanych z kajakarstwem. 117
120 118 Znak informacyjno-ostrzegawcze na szlakach krajowych
121 Informacje praktyczne Rozdział 8
122 Kajakarze w okolicy Kodnia, fot. J. Tworek Samorządy Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego Departament Promocji i Turystyki ” 20-072 Lublin, ul. Lubomelska 1-3 sekretariat: tel. 81 441 67 89, fax 81 441 67 90 ď www.lubelskie.pl Starostwo Powiatowe w Hrubieszowie ” 22-500 Hrubieszów, ul. Narutowicz 34 tel. 84 696 50 68 ď www.starostwo.hrubieszow.pl Urząd Gminy Dołhobyczów ” 22-540 Dołhobyczów, ul. Spółdzielcza 2a tel. 84 653 25 24 ď www.dolhobyczow.pl Urząd Gminy Mircze ” 22-530 Mircze, ul. Kryłowska 20 tel. 84 651 90 04 ď www.mircze.pl Urząd Gminy Hrubieszów ” 22-500 Hrubieszów, ul. Bolesława Prusa 8 tel. 84 696 26 81 ď www.hrubieszow-gmina.pl Urząd Gminy Horodło ” 22-523 Horodło, ul. Jurydyka 1 tel.84 651 54 47 ď www.horodlo.pl 120
123 Informacje praktyczne Starostwo Powiatowe w Chełmie ” 22-100 Chełm, pl. Niepodległości 1 tel. 82 562 75 01 ď www.powiat.chelm.pl Urząd Gminy Dubienka ” 22-145 Dubienka, ul. 3 Maja 6 tel. 82 566 80 02 ď www.dubienka.lubelskie.pl Urząd Gminy Dorohusk ” 22-175 Dorohusk, ul. I Armii WP 50 tel. 82 566 10 89 ď www.dorohusk.lubelskie.pl Urząd Gminy Ruda-Huta ” 22-110 Ruda-Huta, ul. Niepodległości 44 tel. 82 568 60 33 ď www.ruda-huta.home.pl Starostwo Powiatowe we Włodawie ” 22-200 Włodawa, al. Piłsudskiego 24 tel. 82 572 56 90 ď www.powiat.wlodawa.pl Urząd Gminy Wola Uhruska ” 22-230 Wola Uhruska, ul. Parkowa 5 tel. 82 591 50 03 ď www.wolauhruska.pl Urząd Gminy Włodawa ” 22-200 Włodawa, al. Jana Pawła II 22 tel. 82 572 12 34 ď www.gmina-wlodawa.pl Urząd Miasta Włodawa ” 22-200 Włodawa, al. Piłsudskiego 41 tel. 82 572 14 44 ď www.wlodawa.eu Urząd Gminy Hanna ” 22-220 Hanna, Hanna 43b tel. 83 379 80 27 ď www.gminahanna.pl Starostwo Powiatowe w Białej Podlaskiej ” 21-500 Biała Podlaska, ul. Brzeska 4 tel. 83 343 75 31 ď www.powiatbialski.eu Urząd Gminy Sławatycze ” 21-515 Sławatycze, Rynek 14 tel. 83 378 33 58 ď www.slawatycze-gmina.pl Urząd Gminy Kodeń ” 21-509 Kodeń, ul. 1 Maja 20 tel. 83 375 41 55 ď www.koden.pl 121
124 Urząd Gminy Terespol ” 21-550 Terespol, ul. Wojska Polskiego 47 tel. 83 576 12 20 ď www.terespol.ug.gov.pl Urząd Miasta Terespol ” 21-550 Terespol, ul. Wojska Polskiego 130 tel. 83 375 23 27 ď www.terespol.pl Urząd Gminy Rokitno ” 21-504 Rokitno, Rokitno 39A tel. 83 345 35 50 ď www.rokitno.pl Urząd Gminy Janów Podlaski ” 21-505 Janów Podlaski, ul. Bialska 6a tel. 83 341 30 77 ď www.janowpodlaski.pl Urząd Gminy Konstantynów ” 21-543 Konstantynów, ul. Kard. St. Wyszyńskiego 2 tel. 83 341 41 92 ď www.konstantynow.lubelskie.pl Pole biwakowe w Adamkach, fot. Józef Tworek Ośrodki i punkty informacji turystycznej Lublin Lubelski Ośrodek Informacji Turystycznej i Kulturalnej ” 20-113 Lublin, ul. Jezuicka 1/3 tel. 81 532 44 12 ď www.lublintravel.pl, www.lubelskietravel.pl? info@loitik.eu Biała Podlaska Centrum Informacji Turystycznej i Kulturalnej ” 21-500 Biała Podlaska, ul. Warszawska 11 tel. 83 341 67 20 ď www.cit.bckbialapodlaska.pl? citbialapodlaska@o2.pl 122
125 Informacje praktyczne Włodawa Punkt Informacji Turystycznej FH-U GRAŻKA ” 22-200 Włodawa, Rynek 4 tel. 82 572 20 69 ď www.napolesie.pl? grazka.2@wp.pl! Wydawanie certyfikatów pomiaru stanu wody na Bugu Punkt Informacji Turystycznej ” 22-200 Włodawa, ul. Partyzantów 25 tel. 82 571 70 73 ď www.mosir.wlodawa.eu? it.wlodawa@gmail.com Chełm Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej ” 22-100 Chełm, ul. Lubelska 63 tel. 82 565 36 67 ď www.itchelm.pl? itchelm@wp.pl Zamość Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej I Historycznej ” 22-400 Zamość, Rynek Wielki 13 tel. 84 639 22 92 ď www.zoit.zamosc.pl? zoit@osir.zamosc.pl ” 22-400 Zamość, ul. Łukasińskiego 2e tel. 84 538 70 96 ď www.zoit.zamosc.pl? it@osir.zamosc.pl Sławatycze Gminne Centrum Informacji ” 21-515 Sławatycze, Rynek 14 tel. 83 378 34 73 ď www.gci.nadbugiem.pl? arkadiuszmisztal@interia.pl Widok na dolinę Bugu ze skarpy w okolicy wsi Gnojno, fot. A. Łazeba 123
126 Hrubieszów Transgraniczne Centrum Informacji Turystycznej ” 22-500 Hrubieszów, ul. 3 Maja 15 tel. 84 696 23 80 ď www.miasto.hrubieszow.pl? turystyka@miasto.hrubieszow.pl Dorohusk Punkt Informacji Turystycznej przy GBP ” 22-175 Dorohusk, ul. Parkowa 8 tel. 82 566 11 14 Dubienka Punkt Informacji Turystycznej przy DK ” 22-145 Dubienka tel. 82 566 80 83 Informacja o kwaterach agroturystycznych Lubelski Związek Stowarzyszeń Agroturystycznych ” 24-150 Nałęczów, al. Kasztanowa 2 tel. 81 501 43 11 ď www.agroturystyka.pl? info@agroturystyka.pl Powiatowe Centrum Stowarzyszenie Agroturystyki w Hrubieszowie z siedzibą w Horodle ” 22-523 Horodło, ul. Hrubieszowska 1 tel. 84 651 51 01 (GOK) ď www.agroturystyka.pl/hrubieszów? horodlo@agroturystyka.pl Nadbużańskie Stowarzyszenie Agroturystyczne ” 22-230 Wola Uhruska, ul. Parkowa 5 tel. 82 591 51 48 ď www.wolauhruska.pl? info@agroturystyka.pl Podlaskie Stowarzyszenie Agroturystyczne ” 21-505 Janów Podlaski, ul. Piłsudskiego 58 tel. 503 010 912? podlasie@agroturystyka.pl Spływy kajakowe, wypożyczalnie kajaków Turystyka pod strzechą Agnieszka Mazur-Leśniak ” 22-530 Mircze, Kryłow, ul. Krótka tel. kom.: 606 857 117, 692 397 670 ď www.kajakibug.pl? e-mail: info@kajakibug.pl Wypożyczalnia i transport kajaków. Uczniowski Klub Sportowy KIKO przy SP nr 4 ” 22-400 Zamość, ul. Zamoyskiego 4 tel. 84 638 95 00 ď www.splywynakresach.pl 124
127 Informacje praktyczne? e-mail: flaga-kajaki@wp.pl Organizacja spływów wg kalendarza PTTK/PZK na Bugu oraz rzekach Roztocza i Ukrainy. PHU RELAKS Mariusz Szymański ” 22-470 Zwierzyniec, ul. 2 Lutego 12 tel. kom.: 609 471 538, 505 057 988 Baza: Zwierzyniec ď www.splywykajakowe.roztocze.net.pl? e-mail: szymanskimariusz@op.pl OPEN-BUG Henryk Józiuk ” 22-100 Chełm, ul. Trubakowska 4a/21 tel. 504 061 040 ď www.spływybugiem.szu.pl? e-mail: joziuk44@vp.pl Wypożyczalnia kajaków, spływy po Bugu. Baza Świerże. Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji ” 22-230 Wola Uhruska, ul. Sportowa 1 tel. 82 591 50 69 Wypożyczalnia kajaków. F.H.U. OKUNINKA.INFO Waldemar Kazuro ” 22-200 Włodawa, Suszno 78 tel. kom.: 509 325 666, 505 514 813 Bazy: Włodawa, Okuninka ď www.okuninka.info? e-mail: poczta@okuninka.info Wypożyczalnia i transport kajaków, spływy łodziami. Miejski OŚrodeK SPORTU I REKREACJI WE WŁODAWIE ” 22-200 Włodawa, ul. Szkolna 4 tel. 82 572 25 87 ď www.mosir.wlodawa.eu? e-mail: mosir.wlodawa@gmail.com Wypożyczalnia i transport kajaków. AKTYWNY WYPOCZYNEK MAREK POMIETŁO tel. kom.: 606 972 793 ď www.kajaki.nadbugiem.pl, www.kajakowaprzygoda.pl? e-mail: info@kajakowaprzygoda.pl Spływy na Bugu, Włodawce, Krznie i Zielawie, wypożyczalnia i transport kajaków. Przełom Bugu w Ślipczu, fot. J. Fuchs 125
128 126 1. Bondyr N., Tworek J., Ogólnopolskie Spływy Kajakowe BUG. Informator przewodnik, Zarząd Oddziału PTTK w Chełmie, Chełm 1992. 2. Bondyr N., Roztoczańskie szlaki kajakowe, Zarząd Oddziału PTTK w Chełmie, Chełm 1992. 3. Dubaj S., Chełmskie formacje ochrony granicy państwowej w latach 1945-2002, [w:] Rocznik Chełmski, T. 8, 2002, s. 331-359. 4. Gawarecki H., Marszałek J., Szczepanik T., Wójcikowski W., Lubelszczyzna. Przewodnik, Sport i Turystyka, Warszawa 1979. 5. Gloger Z., Dolinami rzek. Opis podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy, Warszawa 1903. 6. Gołębiowski J., Chełmskie. Przewodnik turystyczny, [w:] Promotor, Lublin 1998. 7. Grodecki Z. (red), Informator dróg wodnych śródlądowych żeglownych, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa 1961. 8. Heinrich A., Szlaki wodne Polski. Oficjalny przewodnik Polskiego Związku Kajakowego, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1935. 9. Jastrzębski B., Turystyczne szlaki wodne Polski, Sport i Turystyka, Warszawa 1960. 10. Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa 1978. 11. Kozłowski W.A., Życie sportowe w Chełmie w latach 1918-1939, Chełmskie Towarzystwo Regionalne, Chełm 2004. 12. Ochrona i stan środowiska w województwie chełmskim. Informator 1994, Chełm 1995. 13. Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, PWN, Warszawa 1992. 14. Rąkowski G., Polska egzotyczna. Przewodnik część druga, O.W. REWASZ, Warszawa 1996. 15. Skurzyński P., Kajaki od A do Z. Poradnik i przewodnik dla kajakarzy, Pascal, Bielsko-Biała 2003. 16. Turski S., Trzy Polesia, Starostwo Powiatowe we Włodawie, Włodawa 2010. 17. Tworek J., Rzeka Bug dla kajakarzy: przewodnik, TAWA, Chełm 2008. 18. Tworek J., Uherka: przewodnik dla kajakarzy, TAWA, Chełm 2007. 19. Tworek J., Włodawka: przewodnik dla kajakarzy. TAWA, Chełm 2007. 20. Wawryniuk A., Leksykon miejscowości powiatu chełmskiego, Starostwo Powiatowe w Chełmie, Chełm 2002. 21. Wawryniuk A., Powiat włodawski: historia, geografia, gospodarka, polityka. Monografia miejscowości, Starostwo Powiatowe we Włodawie, Włodawa 2010. 22. Weckwerth M., Kajakarstwo, Pascal, Bielsko-Biała 2006.
129 Literatura 23. Wójcikowski W., Polesia czar: knieje i mszany, miasta i wioski, Tylda-WA, Lublin 2006. 24. Wysocki S., Żeglarstwo śródlądowe, Sport i Turystyka, Warszawa 1964. 25. Zięba M., Nasz Bug. KUL, Lublin 2008. 26. Zubkowicz R. i in., Biała Podlaska-Brześć. Nieodkryty wschód, Amistad Sp. z o.o., Kraków 2008. Mapy 1. Mapa turystyczna 1:50 000, Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie część wschodnia, KARTPOL, Lublin 1997. 2. Mapa turystyczna 1:100 000, Działy Grabowieckie, KARTPOL, Lublin 1998. 3. Mapa turystyczno-topograficzna 1:200 000, Roztocze od Kraśnika do Lwowa, Wojskowe Zakłady Kartograficzne, Warszawa 1993. 4. Mapa turystyczna 1:150 000, Województwo chełmskie, KART- POL, Lublin 1997. 5. Mapa turystyczna 1:200 000, Chełm Kowel. Pogranicze polsko- -ukraińskie, KARTPOL, Lublin 2004. 6. Mapa turystyczno-krajoznawcza 1:50 000, Podlaski Przełom Bugu – park krajobrazowy, DONATECH, Biała Podlaska. 7. Mapa turystyczna 1:50 000, Poleski Park Narodowy, Zakład Kartografii UMCS, Lublin 1994. 8. Mapa turystyczna 1:300 000, Województwo lubelskie, KART- POL, Lublin 2003. 9. Mapa topograficzna Polski 1:100 000, Arkusz Tomaszów Lubelski M-34-59/60, M-35–49, WZKart., Warszawa 1999. 10. Mapa topograficzna Polski 1:100 000, Arkusz Zamość M-34-47/48, M-35-37, WZKart., Warszawa 1999. 11. Mapa topograficzna Polski 1:100 000, Arkusz Chełm M-34-35/36, WZKart., Warszawa 1999. 12. Mapa topograficzna Polski 1:100 000, Arkusz Włodawa M-34-23/24, WZKart., Warszawa 2000. 13. Mapa topograficzna Polski 1:100 000, Arkusz Biała Podlaska N-34-143/144, WZKart., Warszawa 2000. 14. Mapa topograficzna Polski 1:100 000, Arkusz Wisznice M-34-11/12, WZKart., Warszawa 2000. 127
130 Indeks Bereźnica 25, 28, 77 Bubel Łukowiska 26, 38, 94 Bubel Stary 54, 94 Chełmski Park Krajobrazowy 102 Czumów 25, 27, 53, 58, 74, 75, 98 Derło 93 Dołhobrody 33, 51, 53, 86 Dorohusk 8, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 25, 29, 30, 47, 50, 51, 53, 61, 77, 79, 80, 98, 121, 124 Dubienka 8, 10, 12, 18, 25, 29, 50, 53, 60, 77, 78, 79, 81, 98, 104, 106, 121, 124 Dubnik 25, 32, 53, 83 Gnojno 13, 15, 22, 38, 39, 54, 70, 95, 110, 123 Gołębie 9, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 22, 24, 25, 26, 46, 53, 56, 72, 73, 97 Gródek 10, 18, 40, 53, 58, 75, 105, 106 Hanna (wieś) 12, 51, 86, 87, 121 Hanna (rzeka) 10, 25, 33, 86, 96 Hniszów 25, 30, 53, 62, 80 Horodło 8, 10, 12, 25, 28, 47, 50, 53, 58, 76, 77, 120, 124 Huczwa 10, 18, 25, 27, 53, 75, 104, 105, 106 Husynne 25, 27, 29, 47, 53, 59, 75, 79, 104 Jabłeczna 15, 25, 32, 34, 53, 64, 88, 104 Janów Podlaski 12, 52, 54, 92, 94, 122, 124 Kodeń 8, 12, 26, 34, 35, 45, 51, 52, 53, 89, 90, 92, 104, 120,121 Kolemczyce 29, 79 Kosmów 25, 27, 53, 57, 58, 74 Kostomłoty 26, 35, 53, 66, 90 Kryłów 8, 12, 15, 17, 25, 26, 27, 46, 47, 50, 53, 57, 73, 74, 97, 120, 124 Krzna 10, 18, 26, 36, 37, 53, 91, 92, 96, 98, 104, 109, 110, 111, 112, 125 Krzyczew 12, 17, 26, 37, 42, 53, 68, 92, 93, 112 Kuzawka 8, 16, 17, 22, 25, 26, 33, 36, 37, 53, 65, 68, 87, 91, 111 Lebiedziew 35, 90, 91 Łęgi 26, 35, 40, 93 Łukaszówka 25, 28 Łuszków 25, 28, 53, 76 Matcze 25, 28, 53, 60, 76 Michalków 17, 18, 26, 35, 36, 53, 67, 90, 91 Mościce Dolne 25, 33, 88, Murawiec 26, 35, 90 Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu 96, 97, 102 Neple 10, 18, 36, 53, 91, 92, 110, 111, 112 Niemirów 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 24, 26, 38, 39, 54, 70, 95, 111 Okczyn 26, 35, 53, 90 Okopy 25, 30, 47, 53, 61 Orchówek 8, 25, 32, 64, 83, 84 Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu 10, 72, 92, 97, 98, 102 Pratulin 22, 26, 37, 54, 68, 93, 98 128
131 Indeks Prehoryłe 26, 73, 74 Różanka 25, 32, 33, 53, 64, 86, 98 Siedliszcze 10, 18, 22, 25, 30, 31, 53, 81, 82, 106, 107 Skryhiczyn 50, 53, 60, 77 Sławatycze 8, 12, 17, 20, 25, 33, 47, 51, 52, 53, 65, 87, 88, 121, 123 Sobiborski Park Krajobrazowy 82, 96, 98, 99, 102 Sobibór 25, 31, 53, 63, 83, 85 Starosiele 25, 29, 53, 60, 77 Stawki 33, 85 Strzelecki Park Krajobrazowy 77, 96, 102 Strzyżów 12, 17, 25, 28, 29, 75, 76, 97 Stulno 82 Suszno 32, 85, 125 Szostaki 26, 34, 53, 66, 89 Ślipcze 10, 27, 28, 47, 74, 97, 114 Świerże 25, 30, 47, 53, 62, 80, 125 Tarasienka 84, 104, 107, 108, 109 Terespol 5, 10 12, 14, 16, 17, 26, 35, 36, 37, 47, 52, 53, 67, 89, 90, 91, 92, 122 Uchańka 20, 25, 29, 53, 78, 79 Udal 10, 18, 25, 29, 79, 104 Uherka 10, 18, 25, 30, 31, 53, 81, 104, 106, 107, 126 Wełnianka 10, 18, 25, 29, 77, 78, 104 Włodawa 8, 12, 14, 17, 20, 25, 32, 49, 51, 53, 54, 64, 82, 83, 84, 85, 89, 98, 104, 107, 108, 109, 121 123, 125, 126, 127 Włodawka 10, 18, 25, 32, 83, 84, 85, 104, 107, 108, 109, 126 Wola Uhruska 12, 25, 31, 50, 51, 53, 62, 82, 107, 121, 124, 125 Wołczyny 25, 31, 53, 63, 82 Woroblin 69, 94 Wygoda 26, 37, 54, 69, 94 Zaczopki 69, 93 Zalewsze 26, 34, 53, 89 Zbereże 25, 31, 51, 53, 63, 82 Zosin 15, 25, 28, 47, 50, 53, 59, 76, 97 Żuki 26, 35, 36, 53, 90 129
132 130 Notatki
133 Notatki 131
134 132 Notatki